De veranderende kijk op mentale gezondheid

Mentale gezondheid wordt al decennialang bekeken door de lens van neurotransmitters zoals serotonine en dopamine. Hoewel deze stoffen belangrijk zijn, tonen recente onderzoeken aan dat ze slechts een deel van het verhaal vertellen. Vooral bij depressie blijkt de klassieke serotoninehypothese niet voldoende om de complexiteit van de aandoening te verklaren. Wetenschappers zoeken daarom naar alternatieve verklaringen en komen steeds vaker uit bij ontsteking als sleutelmechanisme. Dit biedt niet alleen een nieuw perspectief, maar ook hoop op innovatieve behandelingen.

Wat is ontsteking en waarom is het belangrijk?

Ontsteking is een natuurlijke reactie van het immuunsysteem om infecties te bestrijden en weefsels te herstellen. Maar wanneer ontsteking chronisch wordt, kan dit ernstige schade veroorzaken in zowel het lichaam als de hersenen. Lage, aanhoudende ontstekingsniveaus blijken een verhoogd risico te geven op psychische aandoeningen. Een recente studie in JAMA Psychiatry (2024) onder meer dan 585.000 deelnemers bevestigt dit: verhoogde ontstekingsmarkers zijn significant geassocieerd met vrijwel alle psychiatrische diagnoses.

Bij chronische ontsteking wordt het immuunsysteem continu geactiveerd, zelfs zonder duidelijke bedreiging. Dit kan leiden tot veranderingen in hersenfuncties en gedrag. Vooral bij aandoeningen zoals depressie, angststoornissen en bipolaire stoornis worden deze effecten steeds beter gedocumenteerd.

De cytokinehypothese van depressie

Een van de meest invloedrijke verklaringsmodellen is de cytokinehypothese. Cytokines zijn kleine eiwitten die ontstekingsprocessen in het lichaam reguleren. Bij mensen met depressie worden vaak verhoogde niveaus van cytokines zoals interleukine-6 (IL-6) en tumor necrosis factor-alpha (TNF-α) gevonden. Maar hoe veroorzaken deze stoffen depressieve klachten?

1. Neurotransmitterdisbalans: Cytokines kunnen de aanmaak en opname van serotonine verstoren. Dit heeft direct invloed op de stemming.
2. HPA-as dysregulatie: Verhoogde cytokines activeren de hypothalamus-hypofyse-bijnieras, wat leidt tot chronische stress en verergering van psychische klachten.
3. Verminderde neuroplasticiteit: Ontsteking verlaagt de productie van de herseneiwit BDNF, wat essentieel is voor het aanmaken van nieuwe neuronen en synaptische verbindingen.

Deze mechanismen samen maken duidelijk waarom ontsteking zo’n grote rol speelt in depressie en mogelijk ook in andere psychische aandoeningen.

Ontsteking en andere psychische stoornissen

Naast depressie wordt de rol van ontsteking bij andere stoornissen steeds vaker onderzocht. Bij angststoornissen bijvoorbeeld blijkt een overactieve amygdala, een kerngebied voor emotionele verwerking, samen te hangen met ontsteking. Chronische ontsteking kan deze overreactiviteit versterken, wat leidt tot verhoogde angstreacties.

Een persoon met prikkelbare darmsyndroom (PDS) kan chronische laaggradige ontstekingen hebben in de darmwand. Deze ontstekingen beïnvloeden de aanmaak van neurotransmitters zoals serotonine en dragen bij aan klachten zoals neerslachtigheid of vermoeidheid.

Bij bipolaire stoornis laten studies zien dat ontsteking niet alleen de stemming beïnvloedt, maar ook de hersennetwerken verandert die betrokken zijn bij emotionele regulatie. Ook bij schizofrenie worden verhoogde ontstekingsniveaus waargenomen, zowel in het bloed als in het hersenvocht. Hoewel de exacte oorzaak-gevolgrelaties nog niet volledig zijn opgehelderd, biedt deze kennis een fundament voor nieuwe benaderingen.

Hier zijn enkele voorbeelden van onstekingstypen die mogelijk van invloed zijn:

• Vetweefsel, vooral in de buikstreek, kan pro-inflammatoire cytokines produceren zoals TNF-α en IL-6. Deze ontstekingsstoffen kunnen via het bloed naar de hersenen reizen en bijdragen aan stemmingsstoornissen zoals depressie.
• Ziekten zoals reumatoïde artritis, lupus en inflammatoire darmziekten veroorzaken systemische ontsteking. Mensen met deze aandoeningen rapporteren vaker depressie en angst, mogelijk door verhoogde ontstekingsmarkers in het bloed.
• Langdurige infecties, zoals de ziekte van Lyme of chronische virale infecties (bijvoorbeeld Epstein-Barr-virus), kunnen een ontstekingsrespons in stand houden. Deze voortdurende ontsteking kan bijdragen aan vermoeidheid, hersenmist en depressieve klachten.
• Blootstelling aan fijnstof en andere luchtverontreinigende stoffen veroorzaakt ontstekingen in de longen en het lichaam. Onderzoek toont aan dat mensen die in sterk vervuilde gebieden wonen een verhoogd risico hebben op depressie en angststoornissen.
• Bij type 2 diabetes en metabool syndroom is er vaak sprake van systemische ontsteking. Dit verhoogt het risico op cognitieve stoornissen en stemmingsklachten.
• Een verstoorde darmflora (dysbiose) kan leiden tot ontstekingen in de darmen. Via de “gut-brain-axis” (de verbinding tussen darm en hersenen) kunnen deze ontstekingen bijdragen aan angst, depressie en prikkelbaarheid.
• Na een infectie, zoals COVID-19, kan het immuunsysteem hyperactief blijven, wat tot langdurige ontsteking leidt. Veel mensen met “long COVID” ervaren mentale klachten zoals depressie, angst en hersenmist, mogelijk veroorzaakt door aanhoudende ontsteking.
• Stress verhoogt cortisol, dat op de lange termijn ontstekingsprocessen kan aanjagen. Dit kan leiden tot klachten zoals burn-out, depressie en angst.

Behandeling en preventie

Als chronische ontsteking een risicofactor is voor psychische aandoeningen, kunnen ontstekingsremmers dan een oplossing bieden? Hierover bestaan interessante inzichten.

Bepaalde medicijnen, zoals GLP-1-receptoragonisten (bekend van diabetesbehandelingen), blijken ontstekingsniveaus te verlagen en hebben mogelijk ook een positief effect op depressieve klachten. Bovendien tonen studies aan dat krachtige ontstekingsremmers bij mensen met auto-immuunziekten soms tot verbetering van stemmingsklachten leiden. Toch zijn deze middelen niet zonder bijwerkingen en worden ze momenteel niet routinematig ingezet bij psychische stoornissen.

NSAID’s

Acetylsalicylzuur (aspirine) en ibuprofen zijn beide ontstekingsremmende medicijnen die theoretisch ontstekingsniveaus kunnen verlagen, inclusief ontstekingen die mogelijk bijdragen aan mentale gezondheidsklachten. Echter, het wetenschappelijke bewijs voor hun effectiviteit bij psychische aandoeningen is nog beperkt en complex. Hier zijn enkele inzichten:

• Ontstekingsremmend effect: Zowel acetylsalicylzuur als ibuprofen zijn NSAID’s (non-steroidal anti-inflammatory drugs) en werken door de productie van prostaglandines te remmen. Deze stoffen spelen een rol bij ontsteking en pijn.
• Verlaging van cytokines: Ze verminderen mogelijk de niveaus van pro-inflammatoire cytokines zoals TNF-α en IL-6, die in verband zijn gebracht met depressie en angst.
• Effect op hersenfunctie: Door het verminderen van systemische ontstekingen, zouden ze indirect de hersenen kunnen beschermen tegen ontstekingsgerelateerde schade.

Wat zegt onderzoek?

1. Depressie:
   • Een aantal studies heeft gekeken naar NSAID’s in combinatie met antidepressiva. Sommige onderzoeken suggereren dat NSAID’s de effectiviteit van antidepressiva kunnen verbeteren, vooral bij patiënten met verhoogde ontstekingsmarkers.
   • Echter, niet alle studies tonen voordelen, en sommige wijzen zelfs op mogelijke risico’s, zoals verhoogde maagproblemen of interferentie met antidepressiva.
2. Angststoornissen:
   • Het bewijs voor NSAID’s bij angst is beperkter dan bij depressie. Hoewel ontstekingen een rol kunnen spelen bij angst, is er weinig direct bewijs dat NSAID’s effectief zijn.
3. Bipolaire stoornis en schizofrenie:
   • Bij mensen met bipolaire stoornis en schizofrenie zijn verhoogde ontstekingsmarkers gevonden, maar er is onvoldoende bewijs dat het gebruik van NSAID’s bijdraagt aan een betere behandeling.
4. Bijwerkingen en risico’s:
   • Langdurig gebruik van NSAID’s kan ernstige bijwerkingen veroorzaken, zoals maagbloedingen, nierproblemen en verhoogde bloeddruk.
   • NSAID’s kunnen ook de werking van sommige medicijnen, zoals antidepressiva of bloedverdunners, beïnvloeden.

Hoewel het verlagen van ontstekingen een interessante benadering lijkt voor het behandelen van mentale gezondheidsproblemen, is het gebruik van acetylsalicylzuur of ibuprofen als primaire behandeling niet zonder risico’s. Deze middelen zijn niet specifiek ontworpen voor mentale aandoeningen en moeten niet zonder medisch advies worden ingezet.

Als je overweegt NSAID’s te gebruiken voor mentale klachten, raadpleeg dan altijd een arts om risico’s en mogelijke voordelen af te wegen.

Een meer toegankelijke aanpak richt zich op leefstijlveranderingen. De “6S”-aanpak biedt praktische handvatten om ontsteking te verminderen en mentale gezondheid te ondersteunen.

1. Stress verminderen: Chronische stress verhoogt ontstekingsniveaus. Mindfulness, meditatie, diepe ademhaling en tijd in de natuur zijn bewezen effectieve strategieën.
2. Suiker beperken: Suikerrijke dranken en ultra-bewerkte voedingsmiddelen bevorderen ontsteking en zijn gelinkt aan depressie. Kies voor onbewerkte voedingsmiddelen en vezelrijke alternatieven.
3. Stop roken en verminder luchtvervuiling: Roken en luchtvervuiling dragen bij aan hersenontsteking. Luchtzuiveraars en ventilatie kunnen binnenshuis een groot verschil maken.
4. Beweeg dagelijks: Regelmatige beweging, inclusief krachttraining, stimuleert de aanmaak van anti-inflammatoire eiwitten en ondersteunt hersenfuncties.
5. Slaap optimaliseren: Slechte slaap versterkt ontstekingsreacties. Zorg voor een donkere, stille en koele slaapomgeving en vermijd schermgebruik voor het slapengaan.
6. Substanties matigen: Overmatig alcoholgebruik bevordert hersenontsteking. Beperk alcoholconsumptie en geef prioriteit aan alcoholvrije alternatieven.

De opkomst van ontsteking als verklaringsmodel voor psychische aandoeningen biedt nieuwe mogelijkheden voor diagnostiek en behandeling. Hoewel er nog veel vragen zijn, lijken de eerste resultaten veelbelovend. Door een combinatie van leefstijlinterventies en gerichte therapieën kan de toekomst voor mensen met psychische klachten er een stuk rooskleuriger uitzien.