Imaginational overexcitability (kortweg OE) gaat over een ongewoon sterke verbeeldingskracht. Mensen met een hoge intelligentie (vaak vanaf een IQ van 130) laten dit volgens onderzoek van Kazimierz Dabrowski vaak zien. Ze dagdromen, bedenken fantasiewerelden of verzinnen de meest creatieve oplossingen. Deze overexcitability kan zich uiten in allerlei vormen, zoals het makkelijk afdwalen met gedachten of juist het scheppen van gedetailleerde verhalen.
Hoe herken je sterke verbeelding?
Een kind of volwassene met een sterke verbeelding dagdroomt soms zo intens dat de werkelijkheid even verdwijnt. Boring taken zijn dan minder interessant. Snel afgeleid raken bij saaie klussen hoort er vaak bij. Maar er is ook een positieve kant. Ze vertellen boeiend, tekenen hun ideeën of bedenken games en verhalen. Ze herinneren zich dromen en verzinnen nieuwe werelden. Niet elk kenmerk hoeft aanwezig te zijn. De ene persoon droomt levendig, de ander heeft juist een eindeloze stroom grappige of bijzondere gedachten.
Waarom komt het vaak bij hoogbegaafden voor?
Mensen met een hoge intelligentie hebben vaak een brein dat snel verbanden ziet. Dat brein kan ook veel fantasie kwijt. Dabrowski zag deze combinatie terug bij veel hoogbegaafden. Zij kunnen naast een sterke verbeelding ook andere ‘overexcitabilities’ hebben. Denk aan een sterke emotionele intensiteit of een grote drang om nieuwe kennis te vergaren. Vaak gaan meerdere OEs samen, maar de een is soms duidelijker zichtbaar dan de ander.
Hoogbegaafdheid en een sterke verbeeldingskracht vragen soms om gerichte ondersteuning. In Nederland kun je terecht bij organisaties als Pharos of IHBV (Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen) voor informatie en activiteiten. In België bieden organisaties zoals Exentra of Gifted Network begeleiding, trainingen en advies.
Praktische handvatten voor ouders, leerkrachten en begeleiders
• Geef ruimte voor creativiteit. Laat een kind bijvoorbeeld een werkstuk maken als stripverhaal of podcast, in plaats van alleen een geschreven verslag.
• Maak afspraken over dagdromen. Sommige kinderen kunnen door zachtjes te tekenen (doodling) beter opletten in de klas. Kijk wat werkt, en sta het toe als het de leerprestaties niet hindert.
• Vraag om suggesties. Een kind met een rijke fantasie heeft vaak unieke ideeën om routineklusjes leuker te maken. Zet die ideeën in.
• Laat keuzemogelijkheden open. Stel verschillende opties voor bij opdrachten. Zo kunnen kinderen met een sterke verbeelding de taak kiezen waar ze hun creativiteit in kwijt kunnen.
• Bied hulp bij organisatie. Een fantasierijke geest is niet altijd goed in orde en netheid. Maak samen een systeem voor hun tas, bureau of tablet. Laat ze zelf kiezen wat werkt.
Zo zet je creativiteit in
Stel je voor dat een klas een boekbespreking moet doen. De een kiest een klassieke samenvatting, de ander maakt een poster, en de leerling met een rijke fantasie wil een mini-theatervoorstelling geven met zelfgemaakte poppetjes. Dat kan geweldig werken. Of denk aan een project over de natuur. Laat hen eigen tekeningetjes en korte verhalen toevoegen, in plaats van alleen foto’s plakken. Zo blijven ze betrokken en leren ze zelfsturend denken.
Opdracht | Traditionele aanpak | Creatieve variant |
---|---|---|
Boekbespreking | Samenvatting schrijven | Theaterscène of stop-motion video |
Geschiedenisproject | Kroniek maken | Illustraties of mini-stripverhaal |
Biologiepracticum | Rapport inleveren | Fotocollage met korte uitleg |
Hoogbegaafdheid en autisme
Wanneer hoogbegaafdheid en autisme samenkomen, kan dat een bijzondere combinatie opleveren. Hoogbegaafde personen beschikken vaak over een grote denkcapaciteit en een rijke verbeelding. Bij autisme is de ontwikkeling van verbeeldingskracht echter niet altijd vanzelfsprekend. De DSM-5 benoemt namelijk dat mensen met een autismespectrumstoornis (ASS) vaak moeite hebben met spontaan fantasiespel of het bedenken van eigen verhalen. Dat betekent niet automatisch dat ze helemaal geen fantasie hebben, maar wel dat hun manier van verbeelden en denken anders kan zijn.
De verschillen worden soms duidelijk in de manier waarop een kind met hoogbegaafdheid en autisme omgaat met open opdrachten. Een hoogbegaafde leerling kan bijvoorbeeld met gemak een compleet fantasieverhaal verzinnen als hij of zij de vrije hand krijgt. Een leerling met autisme kan juist liever kiezen voor een logisch, feitelijk antwoord, zonder al te veel uit te wijden. Dat kan botsen met het beeld dat veel mensen hebben van hoogbegaafdheid, waarin juist die creatieve, originele ideevorming een grote rol speelt. Toch is het goed om te beseffen dat “minder verbeeldingskracht” bij autisme niet betekent dat er geen creativiteit mogelijk is. Vaak vinden deze leerlingen andere manieren om hun talenten te uiten, bijvoorbeeld via gedetailleerde tekeningen, interesse in specifieke vakgebieden of het toepassen van bestaande verhalen in een nieuwe context.
Daarnaast kan hoogbegaafdheid bij sommige autistische mensen juist wél samengaan met een levendige fantasie, maar dan op een heel specifiek vlak. Ze kunnen bijvoorbeeld helemaal opgaan in zelfverzonnen werelden, maar deze werelden zijn vaak sterk gestructureerd. Waar een niet-autistische hoogbegaafde misschien makkelijk tussen verschillende ideeën schakelt, creëert een autistische hoogbegaafde soms één allesomvattende fantasiewereld. Die wereld kan extreem gedetailleerd zijn en aansluiten bij een intense interesse in bijvoorbeeld robots, planeten of verhalen uit films en boeken.
Mensen met autisme én hoogbegaafdheid hebben vaak unieke talenten die aansluiten bij diverse beroepsvelden. De keuze voor een baan hangt natuurlijk af van de persoonlijke interesses en vaardigheden, maar er zijn gemeenschappelijke kenmerken die deze groep vaak goed tot hun recht laten komen:
- Analyse en data: Een sterk analytisch vermogen kan tot uiting komen in werk dat precisie en detailgerichtheid vraagt. Denk aan data-analyse, softwareontwikkeling, wiskundige modellering of onderzoek in exacte wetenschappen. Deze functies bieden veel structuur, waardoor er overzicht blijft en de gedrevenheid om problemen tot op detailniveau te doorgronden goed van pas komt.
- IT en techniek: In de ICT en technische beroepen (zoals engineering of het ontwerpen van systemen) kunnen mensen met autisme en een hoge intelligentie excelleren. Het werken met logische processen, code of meetbare resultaten sluit vaak aan bij hun voorkeur voor duidelijkheid. Bijkomend voordeel is dat sommige IT-bedrijven flexibel omgaan met (thuis)werkplekken en sociale interactie.
- Onderzoek en wetenschap: Universiteiten en onderzoeksinstituten bieden de kans om diep in onderwerpen te duiken. Het vermogen om informatie razendsnel te verwerken en verbanden te leggen, kan tot bijzondere inzichten leiden. Een gestructureerde en prikkelarme omgeving kan hier bovendien ondersteunen bij concentratie en focus.
- Creatieve specialisaties: Hoewel sommige autistische mensen moeite hebben met verbeeldingskracht, geldt dat niet voor iedereen. Er zijn er die uitblinken in tekenen, schrijven of muziek. In die gevallen kan een creatieve loopbaan, zoals illustratie, grafisch ontwerp of componeren, heel geschikt zijn. Belangrijk is een omgeving die duidelijke verwachtingen stelt en ruimte biedt voor eigen ritme.
- Zelfstandig ondernemen: Sommigen kiezen ervoor hun eigen bedrijf te starten. Door zelf de werkomgeving te bepalen, kan iemand met autisme en hoogbegaafdheid de omstandigheden optimaliseren. Het kan gaan om bijvoorbeeld freelance programmeerwerk, vertalen, wetenschappelijke consultancy of het maken van specialistische producten.
- Specifieke niche-beroepen: Sterke interesses in bijvoorbeeld geschiedenis, natuur of wiskunde kunnen leiden tot een nichefunctie. Denk aan archivaris, specialist in erfgoedbeheer of meteorologisch onderzoek. In deze beroepen is gedetailleerde kennis juist een pluspunt.
Belangrijk bij iedere keuze is dat de werkomgeving ruimte biedt voor individuele behoeften, zoals duidelijke communicatie, afgebakende taken en een prikkelarme, voorspelbare structuur. Mensen met autisme en hoogbegaafdheid kunnen excelleren in uiteenlopende richtingen, zolang hun interesses en cognitieve kwaliteiten goed tot hun recht komen.
Voor leerkrachten en begeleiders is het belangrijk om rekening te houden met deze verschillen. Een leerling met hoogbegaafdheid én autisme kan nood hebben aan ondersteuning bij het flexibel inzetten van hun verbeeldingskracht. Het kan helpen om duidelijke kaders en regels te geven, binnen dewelke de leerling vrij mag fantaseren. Begeleiders doen er ook goed aan om niet te snel aan te nemen dat er een gebrek aan creativiteit is. Soms is er juist veel creativiteit, maar blijft deze verborgen achter een voorkeur voor vaste routines of een sterk verlangen naar feitelijke juistheid. Door nieuwsgierig te zijn naar hoe de leerling omgaat met ideeën en verbeelding, kunnen leerkrachten en ouders beter inspelen op de specifieke talenten en uitdagingen die bij deze combinatie horen. Zo krijgen zowel de cognitieve als de verbeeldende vaardigheden de ruimte om tot bloei te komen.
Hoogbegaafdheid en ADHD
Wanneer hoogbegaafdheid en ADHD samengaan, kan dat tot unieke uitdagingen én kansen leiden. ADHD staat bekend om kenmerken als onrust, moeite met concentratie en impulsiviteit. Bij hoogbegaafdheid zien we juist vaak een sterk denkvermogen, snelle informatieverwerking en een grote creativiteit. Die combinatie kan elkaar versterken, maar ook botsen.
Een hoogbegaafde leerling met ADHD raakt bijvoorbeeld snel verveeld wanneer een taak te weinig prikkels of diepgang biedt. Tegelijkertijd is er vaak een behoefte aan mentale afwisseling, waardoor het moeilijk wordt om lang bij één opdracht te blijven. Terwijl een hoogbegaafde graag in de diepte kan duiken, is iemand met ADHD soms juist snel afgeleid door nieuwe ideeën of impulsen. Dit kan leiden tot onvoltooide projecten en frustratie bij zowel de persoon zelf als de omgeving.
Toch kan deze dubbelheid ook voordelen opleveren. Mensen met hoogbegaafdheid én ADHD zijn vaak origineel in hun denk- en werkwijze. Ze hebben uiteenlopende interesses en leggen soms verrassende verbanden. Door hun snelle geest en creatieve associaties komen ze met oplossingen waar anderen niet aan denken. Denk aan een leerling die van de hak op de tak springt, maar toch in no-time een geniaal plan bedenkt voor een presentatie of een wetenschappelijk experiment.
Mensen die hoogbegaafd zijn én ADHD hebben, zoeken vaak banen met voldoende uitdaging en afwisseling. Hun snelle geest, creativiteit en vermogen om verbanden te leggen komen dan optimaal tot hun recht. Hieronder vind je enkele beroepsrichtingen waarin deze combinatie goed kan werken:
- Creatieve sector: Een hoog tempo, veel nieuwe ideeën en ruimte om te experimenteren passen vaak goed bij ADHD. Denk aan reclame, grafisch ontwerp, muziek of film. Hierbij is het wel belangrijk dat er enige structuur is of dat je zelf voor regelmaat zorgt.
- IT en technologie: Programmeerwerk, game design of webontwikkeling kan aantrekkelijk zijn doordat de projecten vaak afwisselend zijn. Hoofdbrekers oplossen en nieuwe technieken ontdekken houden het brein alert. Bovendien biedt de IT-sector vaak flexibele werktijden, wat handig kan zijn als je moeite hebt met een strak schema.
- Consultancy en projectwerk: Als consultant kun je telkens in nieuwe omgevingen terechtkomen en nieuwe problemen oplossen. Dit is ideaal voor hoogbegaafde mensen met ADHD die graag veel afwisseling en uitdaging willen. De variatie aan taken maakt het werk boeiend, maar vraagt ook om goede timemanagement-skills.
- Onderzoek en onderwijs: Hoewel een academische omgeving soms gestructureerd is, biedt wetenschappelijk onderzoek ook vrijheid om eigen vragen uit te zoeken. Dit kan motiverend zijn voor iemand die houdt van diepgaande kennis en nieuwe ontdekkingen. In het onderwijs kun je je passie en energie kwijt bij het inspireren van leerlingen of studenten.
- Ondernemerschap: Zelfstandig een bedrijf opstarten of freelancen geeft je de mogelijkheid om je eigen werkomgeving en werktijden te bepalen. Dat is prettig als je snel verveeld raakt en graag verschillende taken oppakt. Het kost wel discipline om focus en balans te bewaren.
In iedere baan is het goed om rekening te houden met de valkuilen van ADHD, zoals moeite met concentratie en planning. Structuur en overzicht (bijvoorbeeld via to-do-apps of tijdsplanningstechnieken) helpen om chaos in je hoofd te beperken. Het is ook belangrijk om te onthouden dat niet elke hoogbegaafde met ADHD dezelfde behoeften heeft. Kijk daarom kritisch naar jouw eigen interesses, talenten en draagvlak voor prikkels. Zo kun je een functie of werkomgeving vinden die energie geeft en waarin je talenten echt tot hun recht komen.
Om hier goed mee om te gaan, is structuur bieden erg belangrijk. Juist doordat er zo veel ideeën rondwarrelen in het hoofd, helpt een duidelijk stappenplan om zaken niet te laten verzanden. Dat geldt zowel voor het schoolwerk als voor hobby’s en vrije tijd. Regelmatige check-in-momenten kunnen ervoor zorgen dat de focus behouden blijft. Denk aan korte pauzes of beloningen na het afronden van een deelopdracht. Ook helpt het om voor afwisseling te zorgen: wissel theoretische taken af met iets praktisch of creatiefs.
Daarnaast is het nuttig om te letten op mogelijke onderprestaties. Een hoogbegaafd kind met ADHD kan net zo goed extra begeleiding gebruiken, zelfs als de leerkracht vindt dat ‘hij of zij het prima zelf kan’. Omdat deze leerlingen vaak slim genoeg zijn om weg te komen met vluchtig werk, blijven hun talenten soms onder de radar. Met persoonlijke aandacht, ruimte voor eigen interesses en af en toe begeleiding bij het plannen kunnen ze echter excelleren.
Zo biedt deze combinatie niet alleen obstakels, maar juist ook veel mogelijkheden. Door de sterke kant van hoge intelligentie te omarmen en de valkuilen van ADHD in goede banen te leiden, kan iemand met hoogbegaafdheid en ADHD tot grootse dingen komen.
Heb je zelf goede tips die werken in de praktijk? Deel je ervaringen hieronder of op ons forum. Andere lezers leren graag van jouw inzichten.