Schizoïde persoonlijkheidsstoornis

Schizoïde persoonlijkheidsstoornis (SPS) is een relatief zeldzame, maar intrigerende stoornis binnen het spectrum van persoonlijkheidsstoornissen. Mensen met SPS hebben vaak moeite met sociale relaties en tonen een beperkte reeks van emotionele expressie. Dit kan leiden tot aanzienlijke sociale isolatie en emotionele afstandelijkheid.

Hoewel SPS in de media en populaire cultuur vaak verkeerd wordt weergegeven, is het belangrijk om een nauwkeurig begrip van deze stoornis te ontwikkelen, niet alleen voor professionele hulpverleners maar ook voor het grote publiek.

Wat is een schizoïde persoonlijkheidsstoornis?

Schizoïde persoonlijkheidsstoornis wordt gekarakteriseerd door een blijvend patroon van afstand nemen van sociale relaties en een beperkte emotionele expressie in interpersoonlijke settings. Volgens de DSM-5-TR moeten individuen met SPS voldoen aan specifieke criteria, waaronder het vrijwel altijd kiezen voor solitaire activiteiten, weinig interesse in seksuele ervaringen met anderen, en het vertonen van emotionele kilte en afstandelijkheid. Deze kenmerken beginnen vaak in de vroege volwassenheid en zijn aanwezig in verschillende contexten.

Oorzaken en risicofactoren

De oorzaken van SPS zijn complex en multifactorieel. Genetische factoren spelen een belangrijke rol; onderzoek suggereert dat temperament, een erfelijke en aangeboren psychobiologische eigenschap, significant bijdraagt aan persoonlijkheidsontwikkeling. Studies naar tweelingen hebben aangetoond dat er een erfelijkheidspercentage van ongeveer 30% is voor SPS.

Biologische factoren omvatten afwijkingen in de hersenstructuur en -functie. Onderzoek heeft bijvoorbeeld aangetoond dat er structurele veranderingen zijn in de witte stof van de hersenen bij mensen met SPS. Daarnaast kunnen omgevingsfactoren, zoals traumatische jeugdervaringen en sociaaleconomische omstandigheden, bijdragen aan de ontwikkeling van de stoornis.

Psychoanalytische theorieën, zoals die van Wilhelm Reich en de objectrelatietheorie, suggereren dat verdedigingsmechanismen en gehechtheidsproblemen tijdens de vroege kindertijd ook een rol kunnen spelen. Mensen met SPS kunnen een intense angst voor intimiteit ontwikkelen, wat leidt tot terugtrekking in een fantasiewereld als een manier om cognitieve conflicten en interpersoonlijke angst te vermijden.

Symptomen en kenmerken

Mensen met SPS worden vaak omschreven als afstandelijk, emotioneel vlak, en sociaal geïsoleerd. Ze hebben weinig tot geen plezier in hechte relaties, inclusief die met familie, en verkiezen solitaire activiteiten. Seksuele ervaringen met anderen interesseren hen nauwelijks, en ze vertonen vaak emotionele kilte, afstandelijkheid en affectieve vervlakking.

Jan, een 35-jarige man, werkt als nachtportier in een hotel. Hij heeft weinig vrienden en besteedt zijn vrije tijd aan solitaire hobby’s zoals het lezen van sciencefictionboeken en het verzamelen van postzegels. Hij voelt zich niet eenzaam en heeft weinig behoefte aan sociale interactie.

Marieke, een 28-jarige vrouw, werkt als freelance programmeur. Ze vermijdt sociale bijeenkomsten en voelt zich ongemakkelijk in sociale situaties. Haar relaties zijn oppervlakkig en ze brengt het grootste deel van haar tijd alleen door, werkend aan haar projecten. Ondanks haar isolement, ervaart ze geen gevoelens van eenzaamheid.

Diagnose en evaluatie

De diagnose van SPS vereist een zorgvuldige evaluatie door een gekwalificeerde professional. Het gebruik van psychometrische tools, zoals de Interpersonal Measure of Schizoid Personality Disorder, kan helpen bij de diagnose. De DSM-5-TR criteria omvatten onder andere het vermijden van hechte relaties, voorkeur voor solitaire activiteiten, weinig interesse in seksuele ervaringen, weinig plezier in activiteiten, gebrek aan hechte vrienden, onverschilligheid ten opzichte van lof of kritiek, en emotionele kilte en affectieve vervlakking.

DSM-5-TR- criteria voor schizoïde persoonlijkheidsstoornis

1. In interpersoonlijke situaties is er sprake van een wijdverbreid isolatiepatroon, beperkte sociale relaties en beperkte emotionele expressie. Dit gedragspatroon begint in de vroege volwassenheid en blijft bestaan ​​in verschillende contexten, waaronder ten minste vier van de volgende:
   1. Geen of beperkt genieten van nauwe relaties, ook met familie. 
   2. Kiest vrijwel altijd voor eenzame activiteiten.
   3. Weinig interesse in seksuele ervaringen met anderen.
   4. Heeft plezier in weinig activiteiten.
   5. Beperkte hechte vriendschappen/relaties anders dan familieleden in de eerste graad.
   6. Onverschilligheid voor lof en kritiek. 
   7. Toont emotionele kilheid, onthechting en affectieve afvlakking.
2. Deze symptomen treden niet op tijdens een beloop van schizofrenie, bipolaire stoornis of een depressieve episode met psychotische kenmerken. Symptomen kunnen niet beter worden verklaard door een autismespectrumstoornis of een andere medische aandoening.
3. Met name als schizofrenie zich ontwikkelt nadat de diagnose schizoïde persoonlijkheid is gesteld, wordt schizofrenie als diagnose toegevoegd en wordt de schizoïde persoonlijkheidsstoornis vervolgens gespecificeerd als: “schizoïde persoonlijkheidsstoornis (premorbide).”

Behandelingsmogelijkheden

Behandeling van SPS is uitdagend, omdat individuen met deze stoornis vaak geen hulp zoeken tenzij ze door een familielid worden aangemoedigd. Psychotherapie kan nuttig zijn, vooral benaderingen die gericht zijn op het verbeteren van sociale vaardigheden en het verminderen van interpersoonlijk conflict. Het is belangrijk dat therapeuten een rustige, geruststellende benadering gebruiken en de grenzen en fantasieën van de patiënt respecteren.

Medicatie heeft over het algemeen weinig effect op SPS tenzij er sprake is van comorbide psychische aandoeningen zoals depressie of angststoornissen. Een interdisciplinair behandelteam, inclusief psychiaters, psychologen, en sociaal werkers, kan helpen bij het bieden van uitgebreide zorg en ondersteuning.

Prognose en langetermijnuitkomsten

De prognose voor SPS is vaak stabiel, met weinig verandering over de tijd. Hoewel de stoornis zelden volledig verdwijnt, kunnen interventies gericht op het verbeteren van de kwaliteit van leven, zoals het stabiliseren van sociaaleconomische factoren en het verminderen van comorbide psychische aandoeningen, nuttig zijn.

Differentiaaldiagnose: Wat is het niet?

Het is belangrijk om SPS te onderscheiden van andere persoonlijkheidsstoornissen zoals schizotypische en paranoïde persoonlijkheidsstoornissen. Schizotypische persoonlijkheidsstoornis omvat bijvoorbeeld magisch denken en eigenaardige overtuigingen, die niet aanwezig zijn bij SPS. Paranoïde persoonlijkheidsstoornis kenmerkt zich door wantrouwen en achterdocht, terwijl mensen met SPS vaak onverschillig zijn tegenover anderen. Ook autisme moet uitgesloten worden, omdat dit gepaard gaat met meer ernstige sociale beperkingen en vaak agitatie, wat niet typisch is voor SPS.

Huidig onderzoek en ontwikkelingen

Ondanks de zeldzaamheid van SPS, zijn er recente onderzoeken die licht werpen op de neurobiologische en genetische basis van de stoornis. Structurele hersenafwijkingen, zoals veranderingen in de witte stof, zijn aangetoond bij mensen met SPS. Ook wordt er onderzoek gedaan naar nieuwe therapeutische benaderingen en het gebruik van psychometrische tools voor een betere diagnose en behandeling.

Praktische tips

Voor patiënten met SPS en hun families is het belangrijk om educatie en zelfhulpstrategieën te bieden. Familieleden kunnen leren hoe ze het beste kunnen ondersteunen door begrip te tonen en te helpen bij het verminderen van psychosociale stressoren. Het opbouwen van een stabiele leefomgeving en het aanmoedigen van deelname aan sociale activiteiten, zonder te veel druk uit te oefenen, kan ook nuttig zijn.

Fariba KA, Madhanagopal N, Torrico TJ, Gupta V. Schizoid Personality Disorder. 2024 Mar 1. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan–. PMID: 32644660.