IJzertekort is de meest voorkomende voedingsstoftekort wereldwijd en wordt vaak in verband gebracht met bloedarmoede, een aandoening waarbij het lichaam niet genoeg gezonde rode bloedcellen heeft om zuurstof naar de weefsels te transporteren.
IJzer speelt echter een veel bredere rol in ons lichaam. Het is essentieel voor de aanmaak van hemoglobine, de stof in rode bloedcellen die zuurstof draagt, en heeft daarnaast een belangrijke functie in de energieproductie, het immuunsysteem en de hersenfunctie.
Er zijn verschillende vormen van ijzertekort. IJzergebreksanemie (IDA) is de meest bekende en manifesteert zich wanneer het ijzertekort zo ernstig is dat het leidt tot een tekort aan rode bloedcellen. Niet-anemisch ijzertekort (NAID) daarentegen, is een minder bekende vorm waarbij er sprake is van een tekort aan ijzer zonder dat dit al heeft geleid tot bloedarmoede. NAID kan echter ook significante gevolgen hebben voor de gezondheid, vooral met betrekking tot de hersenfunctie en gedragsstoornissen zoals ADHD en slaapstoornissen zoals restless legs syndroom (RLS).
De rol van ijzer in de hersenen
IJzer is van groot belang voor de normale werking van het brein. Het werkt als cofactor voor verschillende enzymen die betrokken zijn bij neurotransmissie, met name binnen de dopaminerge en glutamaterge systemen. Deze neurotransmitters spelen een sleutelrol in de regulatie van stemming, aandacht en motorische controle.
Bij een tekort aan ijzer in de hersenen, ook wel centrale ijzertekort (CID) genoemd, kunnen er verstoringen optreden in deze systemen. Dit kan leiden tot veranderingen in de dopaminespiegel, wat invloed heeft op gedrag en cognitieve functies. Vooral de striatum en de prefrontale cortex, hersengebieden die betrokken zijn bij beweging en aandacht, zijn gevoelig voor veranderingen in ijzerniveaus. Dit kan bijdragen aan symptomen die worden waargenomen bij aandoeningen zoals ADHD en RLS.
IJzertekort en ADHD: Wat weten we?
Er is groeiend bewijs dat ijzertekort, en specifiek CID, een rol kan spelen in de ontwikkeling of verergering van ADHD-symptomen.
Onderzoek toont aan dat kinderen met ADHD vaak lagere niveaus van ferritine hebben, een eiwit dat ijzer opslaat in het lichaam, vergeleken met neurotypische kinderen. Dit suggereert dat een tekort aan beschikbaar ijzer in de hersenen mogelijk bijdraagt aan de dopaminedysfunctie die wordt waargenomen bij ADHD. Hoewel de exacte mechanismen nog niet volledig begrepen worden, wijzen studies erop dat ijzersuppletie kan helpen om de symptomen van ADHD te verminderen, vooral bij kinderen met een laag ferritineniveau.
Een interessant aspect van de relatie tussen ADHD en ijzertekort is het feit dat niet alle kinderen met ADHD baat hebben bij ijzersuppletie. Dit benadrukt het belang van een grondige diagnose, waarbij niet alleen naar gedragssymptomen wordt gekeken, maar ook naar biologische markers zoals ferritine en andere ijzergerelateerde parameters.
IJzertekort en restless legs syndroom (RLS)
Restless legs syndroom (RLS) is een neurologische aandoening die wordt gekenmerkt door een onbedwingbare drang om de benen te bewegen, vaak gepaard met oncomfortabele sensaties. Deze symptomen treden meestal ’s avonds of ’s nachts op en kunnen ernstig genoeg zijn om de slaap te verstoren.
Net als bij ADHD is er een verband tussen RLS en ijzertekort. Mensen met RLS blijken vaak lagere ijzerniveaus in de hersenen te hebben, ondanks normale ijzerwaarden in het bloed. Dit centrale ijzertekort wordt verondersteld bij te dragen aan de symptomen van RLS door een verstoring van de dopaminerge transmissie in de hersenen, met name in gebieden die beweging reguleren.
Behandeling van RLS met ijzersuppletie heeft in veel gevallen geleid tot een significante vermindering van de symptomen. Dit ondersteunt de hypothese dat een tekort aan ijzer in de hersenen een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van RLS. Desondanks zijn er ook gevallen waarin ijzersuppletie niet effectief blijkt te zijn, wat suggereert dat er mogelijk andere factoren in het spel zijn, zoals genetische predispositie of andere biochemische onevenwichtigheden.
Diagnose en behandeling: Wat betekent dit voor de praktijk?
Gezien de rol van ijzertekort bij zowel ADHD als RLS, rijst de vraag hoe dit in de praktijk kan worden aangepakt. De diagnose van ijzertekort zou niet alleen moeten steunen op bloedarmoede, maar ook op andere markers zoals ferritine, transferrinesaturatie en eventueel markers van ontsteking zoals CRP, omdat ontsteking de interpretatie van ijzerwaarden kan beïnvloeden.
Voor mensen met ADHD of RLS, vooral wanneer zij symptomen van rusteloosheid of concentratieproblemen vertonen, kan het zinvol zijn om hun ijzerstatus te controleren, zelfs als ze geen tekenen van bloedarmoede vertonen. Behandeling met ijzersuppletie kan dan overwogen worden, vooral bij lage ferritinewaarden. Dit kan zowel symptomen verminderen als de algehele kwaliteit van leven verbeteren.
Een dieet rijk aan ijzer kan bijdragen aan het aanvullen van ijzertekorten, maar het is meestal niet voldoende om een ernstig tekort op te lossen, vooral niet op de korte termijn. Er zijn een paar belangrijke overwegingen bij het gebruik van voeding om ijzertekorten aan te pakken:
Soorten ijzer in voeding:
- Heemijzer: Dit type ijzer komt voor in dierlijke producten zoals rood vlees, gevogelte en vis. Heemijzer wordt beter opgenomen door het lichaam, met een absorptiepercentage van 15-35%.
- Niet-heemijzer: Dit type ijzer zit in plantaardige producten zoals bonen, linzen, spinazie en verrijkte granen. Niet-heemijzer wordt minder efficiënt opgenomen, met een absorptiepercentage van 2-20%.
Opname van ijzer:
- Het combineren van niet-heemijzerbronnen met vitamine C-rijke voedingsmiddelen (zoals citrusvruchten, tomaten en paprika’s) kan de opname van niet-heemijzer verbeteren.
- Het vermijden van calciumrijke voedingsmiddelen en dranken zoals melk bij ijzerrijke maaltijden kan ook helpen, omdat calcium de opname van ijzer kan remmen.
- Tannines: Bijvoorbeeld rode wijn, koffie en thee bevatten tannines, een soort polyfenolen die zich kunnen binden aan niet-heemijzer in de darmen, waardoor de opname van dit type ijzer aanzienlijk wordt verminderd. Onderzoek heeft aangetoond dat het drinken van koffie of thee tijdens een maaltijd de ijzeropname met 50-60% kan verminderen. Hoewel alcohol in rode wijn de ijzeropname zou kunnen verhogen, wordt dit positieve effect tenietgedaan door de tannines in de wijn.
- Timing: Om de negatieve effecten van koffie en thee op de ijzeropname te minimaliseren, is het aan te raden om deze dranken ten minste een uur voor of na een ijzerrijke maaltijd te consumeren.
- Nicotine en andere stoffen: Tabaksgebruik, zowel door roken als het gebruik van andere vormen van tabak, kan indirect de ijzerstatus beïnvloeden. Hoewel nicotine niet direct de ijzeropname remt, kan het roken van tabak leiden tot een verhoogde oxidatieve stress en ontsteking, wat de ijzerhuishouding in het lichaam kan verstoren.
- Inhalatie van rook: Daarnaast kan roken leiden tot een verhoogde afbraak van rode bloedcellen, wat de vraag naar ijzer kan verhogen en zo bijdraagt aan het verlagen van ijzervoorraden in het lichaam.
Dieet versus suppletie:
- Licht tot matig tekort: Voor mensen met een licht tot matig ijzertekort kan een dieet dat rijk is aan goed opneembaar ijzer helpen om de ijzerniveaus geleidelijk aan te vullen. Dit is echter een langzamer proces en het kan maanden duren voordat er significante verbeteringen zichtbaar zijn.
- Ernstig tekort: Bij een ernstig ijzertekort, zoals bij ijzergebreksanemie, is dieet alleen vaak niet voldoende. In zulke gevallen is ijzersuppletie vaak noodzakelijk om snel de ijzerniveaus te herstellen. Suppletie biedt een hogere en meer directe dosis ijzer dan wat via voeding kan worden verkregen.
Vooruitzichten: Wat betekent dit voor toekomstig onderzoek?
Hoewel het huidige onderzoek de rol van ijzertekort in ADHD en RLS onderstreept, zijn er nog veel vragen onbeantwoord. Toekomstig onderzoek zou zich kunnen richten op het verfijnen van diagnostische criteria en behandelingsprotocollen voor ijzertekort bij deze aandoeningen. Daarnaast is er behoefte aan grootschalige studies om de effectiviteit van ijzersuppletie in verschillende populaties beter te begrijpen.
Het ontwikkelen van consensusrichtlijnen die rekening houden met de rol van ijzer in neuropsychiatrische en neurologische aandoeningen, zou een belangrijke stap zijn in de verbetering van de zorg voor patiënten met ADHD en RLS.
McWilliams S, Hill O, Ipsiroglu OS, Clemens S, Weber AM, Chen M, Connor J, Felt BT, Manconi M, Mattman A, Silvestri R, Simakajornboon N, Smith SM, Stockler S. Iron Deficiency and Sleep/Wake Behaviors: A Scoping Review of Clinical Practice Guidelines-How to Overcome the Current Conundrum? Nutrients. 2024 Aug 3;16(15):2559. doi: 10.3390/nu16152559. PMID: 39125438; PMCID: PMC11314179.
