Hyperfixatie is een fenomeen waarbij iemand zich volledig verliest in een activiteit, vaak een die als plezierig wordt ervaren. Het is alsof de rest van de wereld even verdwijnt: tijd, omgeving en andere verplichtingen lijken niet meer te bestaan. Dit diepe niveau van concentratie komt vaker voor bij mensen met ADHD en andere neurodivergente aandoeningen dan bij neurotypische mensen.
Voor neurodivergente individuen is hyperfixatie vaak een terugkerend patroon. Het verschilt van de normale concentratie omdat het niet alleen intens is, maar ook vaak obsessief. Een persoon die hyperfixatie ervaart, kan bijvoorbeeld urenlang aan een hobby werken zonder enige onderbreking op te merken. Hoewel dit niveau van focus productief kan zijn, kan het ook problematisch worden als het gepaard gaat met uitstelgedrag of het negeren van belangrijke verantwoordelijkheden.
Hyperfixatie versus hyperfocus: wat is het verschil?
Hoewel de termen hyperfixatie en hyperfocus vaak door elkaar worden gebruikt, verwijzen ze naar verschillende ervaringen. Hyperfixatie draait meestal om iets waar iemand plezier aan beleeft, zoals een hobby of interesse. Het is een passie die moeilijk te onderbreken is. Hyperfocus, daarentegen, heeft meer te maken met taakgerichtheid en duidelijke doelen.
Dit diepe niveau van concentratie komt vaker voor bij mensen met ADHD en andere neurodivergente aandoeningen dan bij neurotypische mensen.
Stel je bijvoorbeeld voor dat een leerling met ADHD zich urenlang verdiept in het bouwen van een ingewikkeld model. Dit is hyperfixatie, omdat de activiteit zelf plezierig en bevredigend is. Hyperfocus kan optreden wanneer dezelfde leerling intensief aan een schoolproject werkt met een deadline voor ogen. Beide vormen van focus kunnen nuttig zijn, maar hebben ook hun valkuilen. Hyperfixatie kan leiden tot het negeren van belangrijke taken, terwijl hyperfocus moeilijk te onderbreken kan zijn.
De tweesnijdende kant van hyperfixatie
Hyperfixatie kan een krachtig hulpmiddel zijn om taken met volle overgave uit te voeren, vooral als ze interessant of plezierig zijn. De intense focus kan ervoor zorgen dat iemand urenlang productief bezig is zonder afgeleid te worden. Denk bijvoorbeeld aan een kunstenaar die volledig opgaat in het schilderen en niet opmerkt dat het al middernacht is.
Maar deze vorm van focus kan ook een keerzijde hebben. Omdat hyperfixatie vaak gericht is op plezierige activiteiten, kunnen minder aantrekkelijke taken, zoals werk of studie, worden vermeden. Dit kan leiden tot uitstelgedrag, gemiste afspraken en andere verplichtingen die verwaarloosd worden. Stel je een student voor die zich volledig verdiept in het bewerken van video’s voor zijn hobby, terwijl hij deadlines voor schoolwerk uit het oog verliest. Het plezier van de activiteit neemt het over van de noodzaak om aan minder boeiende taken te werken.
De rol van dopamine en beloning
Een belangrijke reden waarom hyperfixatie zo sterk kan zijn, is het effect van dopamine. Dit is de neurotransmitter die ons een gevoel van beloning geeft wanneer we iets doen dat we leuk vinden. Wanneer iemand met ADHD hyperfixatie ervaart, worden de dopaminesystemen in de hersenen gestimuleerd, wat een gevoel van plezier en voldoening oplevert. Dit verklaart waarom het zo verleidelijk kan zijn om op te gaan in een activiteit die voldoening geeft, zelfs als dat betekent dat andere verantwoordelijkheden worden genegeerd.
Omdat hyperfixatie vaak plaatsvindt bij taken die als plezierig worden ervaren, kan het lastig zijn om over te schakelen naar minder belonende activiteiten. Het is als een innerlijke drang om verder te gaan met datgene dat dopamine produceert, terwijl andere taken minder stimulerend aanvoelen.
Waarom hyperfixatie een uitdaging kan zijn voor mensen met ADHD
Mensen met ADHD hebben vaak moeite met executieve functies zoals tijdsbeheer, planning en prioriteiten stellen. Hyperfixatie kan deze uitdagingen verergeren door de neiging om taken uit te stellen die minder plezierig zijn. Hierdoor kan iemand in een vicieuze cirkel terechtkomen: plezierige taken krijgen alle aandacht, terwijl belangrijke maar minder aantrekkelijke taken blijven liggen.
Denk aan een volwassene met ADHD die zich volledig stort op het lezen van een boek dat hij geweldig vindt. Hij kan hierdoor vergeten te eten, belangrijke afspraken missen, of deadlines op het werk niet halen. Wanneer de hyperfixatie eindelijk wordt doorbroken, kan er een gevoel van desoriëntatie ontstaan, alsof hij wakker wordt uit een droom. Dit kan leiden tot frustratie en schuldgevoelens over wat er allemaal niet is gedaan.
Hyperfixatie gebruiken als een productiviteitstool
Hoewel hyperfixatie uitdagend kan zijn, is het niet per se negatief. Door bewust strategieën toe te passen, kan het zelfs een krachtig hulpmiddel worden om productiever te zijn. Een van de sleutels is het leren beheersen van deze focus door tijdsbeheer en het stellen van duidelijke prioriteiten.
Een praktische techniek is het gebruik van timers en tijdsblokken. Door taken in korte blokken van tijd op te splitsen, bijvoorbeeld van 60 of 90 minuten, kunnen mensen met ADHD hun focus benutten zonder volledig in hyperfixatie te verzinken. Neem na elk blok een geplande pauze, zelfs als je nog volledig in de taak zit. Dit voorkomt dat de focus te intens wordt en helpt om taken beter te verdelen over de dag.
Een andere nuttige strategie is het maken van een “brain dump”, waarbij alle taken en ideeën op papier worden gezet. Door de taken te ordenen op urgentie en belangrijkheid, kan men de focus beter richten op wat echt van belang is, in plaats van op wat op dat moment het meest bevredigend aanvoelt.
Zelfbewustzijn en reflectie: hyperfixatie onder controle krijgen
Een cruciale stap in het beheren van hyperfixatie is het ontwikkelen van zelfbewustzijn. Dit betekent dat men leert herkennen wanneer hyperfixatie optreedt en hoe dit invloed heeft op andere aspecten van het dagelijks leven. Het bijhouden van patronen kan hierbij helpen: hoe lang blijft de focus op een taak liggen? Wanneer worden andere verplichtingen verwaarloosd?
Door deze patronen te herkennen, wordt het makkelijker om op tijd in te grijpen en de focus te verschuiven. Reflectie is hier essentieel: wat was de motivatie om zo diep in een activiteit op te gaan? Was het omdat de taak interessant was, of werd er iets anders vermeden? Deze vragen helpen bij het opbouwen van metacognitie, oftewel het vermogen om na te denken over het eigen denkproces.
Praktische strategieën om hyperfixatie te managen
Er zijn verschillende praktische strategieën die kunnen helpen om de negatieve aspecten van hyperfixatie te verminderen. Eén daarvan is het gebruik van meerdere timers of herinneringen, zowel digitaal als fysiek, om een bewustzijn van de tijd te behouden. Dit kan ervoor zorgen dat de hyperfixatie niet de hele dag in beslag neemt.
Daarnaast kan het nuttig zijn om samen te werken met een “accountability buddy” – iemand die je helpt om verantwoordelijk te blijven voor je taken. Deze persoon kan je herinneren aan geplande onderbrekingen of ervoor zorgen dat je niet volledig opgaat in een activiteit. Dit kan bijvoorbeeld een vriend, collega of familielid zijn die bekend is met ADHD en begrijpt hoe hyperfixatie werkt.
Een ander nuttig hulpmiddel is het opsplitsen van taken in kleinere, haalbare stappen. Door grote taken op te breken in kleinere stukken, voelt de taak minder overweldigend aan en wordt het makkelijker om de focus te behouden zonder in hyperfixatie te verzinken.
Conclusie
Hyperfixatie kan zowel een kracht als een uitdaging zijn voor mensen met ADHD. Hoewel het leidt tot een diepe focus en plezier in taken, kan het ook obstakels opwerpen voor productiviteit en tijdsbeheer. Door bewust strategieën toe te passen, zoals tijdsbeheer, zelfbewustzijn en samenwerking met anderen, kan hyperfixatie echter in balans worden gebracht. Zo kan het een hulpmiddel worden om productiever te zijn en belangrijke taken aan te pakken zonder vast te lopen in uitstelgedrag of overweldigende focus.
Van Der Linden, D., Tops, M., & Bakker, A. B. (2021). The Neuroscience of the Flow State: Involvement of the Locus Coeruleus Norepinephrine System. Frontiers in Psychology, 12. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.645498
Huang, C. (2022). A snapshot into ADHD: The impact of hyperfixations and Hyperfocus from adolescence to adulthood. Journal of Student Research, 11(3). https://doi.org/10.47611/jsrhs.v11i3.2987
