“Ik zie een zwarte spatel in je pan… weet je wel dat dat giftig kan zijn?” Niet de meest gezellige manier om een etentje te beginnen, maar precies wat iemand ooit riep tijdens een avondje roerbakken. De paniek kwam niet uit het niets: verschillende nieuwswebsites – waaronder de productgids van de New York Times en zelfs The Atlantic – waarschuwden luidkeels dat zwart plastic keukengerei gevaarlijke chemicaliën zou lekken.
Die boodschap sloeg in als een bom. Weg met die spatels. Winkelwagens vol alternatieven. En veel mensen die elkaar op sociale media waarschuwden voor de ‘toxische zwarte duivel’ in de keukenlade. Maar… het bleek dus niet te kloppen. Nou ja – niet helemaal.
Het oorspronkelijke onderzoek had een rekenfout gemaakt. Daardoor leek het alsof we via een simpele spatel veel meer schadelijke stoffen binnenkregen dan in werkelijkheid het geval was. De fout werd later netjes gecorrigeerd door de onderzoekers. Alleen… die correctie haalde de krantenkoppen niet. Het kwaad was al geschied: duizenden mensen hadden hun keukengerei al bij het grofvuil gezet.
Wetenschappers maken ook fouten
Wetenschappers zijn net mensen. Ze maken fouten, vergissingen, soms uit slordigheid, soms omdat data verkeerd geïnterpreteerd worden. En dat is op zich niet het probleem. De wetenschap heeft namelijk een ingebouwd correctiemechanisme: peer review, herhaling van onderzoek, nieuwe studies die oude bevindingen bevestigen of juist tegenspreken.
Wat wel een probleem is? Dat we fouten van wetenschappers als iets schandaligs beschouwen. Of erger nog: als bewijs dat ze helemaal niet te vertrouwen zijn.
Maar eerlijk is eerlijk: wie heeft er nog nooit een verkeerde aanname gedaan? Een verkeerde rekensom gemaakt? Iets geloofd wat later niet waar bleek? Denk even aan de keren dat je een gerucht hoorde (“je mag geen suiker eten als je antibiotica slikt!”), het zonder checken doorvertelde, en er pas later achter kwam dat het flauwekul was.
Fouten horen erbij – óók bij mensen die hun werk heel serieus nemen. Het verschil met kwakzalvers en influencers met dubieuze meningen is dat wetenschappers hun fouten meestal toegeven. En dat zouden we moeten waarderen.
Wat ging er precies mis?
De hele heisa begon met een wetenschappelijk artikel in het tijdschrift Chemosphere. Onderzoekers hadden gekeken naar de hoeveelheid zogenaamde ‘aromatische amines’ die vrijkomen uit zwart plastic keukengerei – en concludeerden dat die verontrustend hoog was.
Maar… er zat een mathematische fout in hun berekening. Ze hadden de blootstelling aan die stoffen schromelijk overschat. Toen ze dat ontdekten, trokken ze aan de bel en publiceerden een correctie. Zo hoort dat.
Alleen jammer dat de kranten, blogs en socialmediaposts die hun eerdere alarmerende nieuws hadden verspreid, niet massaal met net zo’n grote kop “Oeps, foutje!” kwamen. Want zeg nou zelf: “Zwarte spatels niet zo gevaarlijk als gedacht” klinkt een stuk minder sexy dan “Gooi NU je spatel weg!” Het gevolg? Veel mensen hebben de correctie nooit gezien. En zo blijft de angst bestaan.
Zombieweetjes: Hardnekkige onzin
Dát is precies wat we een zombieweetje noemen: een feitje dat ooit overtuigend leek, inmiddels is weerlegd, maar tóch blijft rondspoken in ons collectieve geheugen.
De Amerikaanse journalist Leslie Patton gebruikte de term in een artikel over de zwarte spatels. En econoom Paul Krugman noemde het ooit een “zombie-idee”: iets dat keer op keer wordt doodverklaard door de feiten, maar toch telkens weer opstaat en doorgaat.
Zombieweetjes zijn vaak extra hardnekkig als ze angst oproepen of perfect passen in wat we toch al denken. Dat heet confirmation bias: we onthouden vooral informatie die ons gelijk lijkt te geven, en negeren info die daartegenin gaat.
Een goed voorbeeld? De fabel dat je van koud weer verkouden wordt. Of dat spinnen ‘s nachts in je mond kruipen. Of dat je hersencellen afsterven van een kop koffie. Allemaal al lang weerlegd – maar probeer het maar eens uit iemands hoofd te praten.
Autisme en vaccins: Het bekendste zombieweetje
In de wereld van neurodiversiteit is er één zombieweetje dat alles overtreft in hardnekkigheid én schadelijkheid: het idee dat vaccins autisme zouden veroorzaken.
Deze mythe ontstond eind jaren ’90 na een frauduleus onderzoek, dat inmiddels is teruggetrokken en door de oorspronkelijke medische tijdschriften is veroordeeld. Talloze grote studies hebben sindsdien laten zien: er is géén oorzakelijk verband tussen vaccins en autisme. Geen. Nul. Nada.
Toch blijft het idee bestaan. Vooral online. In oudergroepen op Facebook. In YouTube-filmpjes. In anekdotes van mensen die zeggen: “Mijn kind was volkomen gezond en normaal totdat het z’n prik kreeg.”
Waarom is dit zo gevaarlijk? Omdat het mensen ervan weerhoudt om hun kinderen te vaccineren. En dat zorgt ervoor dat ziektes als mazelen, waarvan we dachten dat ze tot het verleden behoorden, weer opduiken.
Wat kun je doen tegen desinformatie?
Zombieweetjes gaan niet vanzelf dood. Ze moeten actief worden ‘afgemaakt’. Dat klinkt misschien dramatisch, maar het betekent gewoon: kennis verspreiden, corrigeren waar nodig, en kritisch blijven. Wat kun jij doen?
- Gebruik de waarheid als sandwich: Als je een fout moet benoemen (“Er wordt vaak gedacht dat…”), zet die dan tussen twee duidelijke waarheden in. Begin en eindig met de correcte info.
- Leg uit waarom de fout gemaakt werd: Mensen begrijpen het beter als ze weten hoe iets misging. “Ze rekenden verkeerd” is geloofwaardiger dan “Ze hebben ons voorgelogen.”
- Herhaal de juiste info: Net zoals herhaling van onzin werkt, werkt herhaling van feiten ook. Eén correctie is niet genoeg.
- Leer kritisch lezen: Let op overdreven taal (“Ongelooflijk!”, “Artsen vertellen je dit niet!”, “Schokkend!”), op sensatie in plaats van nuance, en op wie er iets te winnen heeft bij een bepaalde boodschap, meestal een kwakzalver, een populistische politicus of andere schimmige types.
En misschien wel het belangrijkste: gun anderen (en jezelf) de ruimte om van gedachten te veranderen. Je mening bijstellen is geen zwaktebod – het is bewijs van gezond verstand.
Liu, M., Brandsma, S. H., & Schreder, E. (2025). Corrigendum to ‘From e-waste to living space: Flame retardants contaminating household items add to concern about plastic recycling.’ [Chemosphere 365 (2024) 143319]. Chemosphere, 370, 143903. https://doi.org/10.1016/j.chemosphere.2024.143903
Rizzi, M., Attwell, K., Casigliani V., Taylor J., Quattrone F., Lopalco P. (2021). Legitimising a ‘zombie idea’: childhood vaccines and autism – the complex tale of two judgments on vaccine injury in Italy. International Journal of Law in Context, 17(4), 548-568. https://doi.org/10.1017/S1744552321000586
