In de populaire cultuur worden de termen “psychopaat” en “sociopaat” vaak door elkaar gebruikt. Ze beschrijven mensen die gevaarlijk, gewelddadig of zorgwekkend wreed zijn, zonder empathie en in staat tot verachtelijke daden. In de psychologie echter, zijn deze termen verschillend, elk met unieke kenmerken en implicaties.
In de psychologie worden psychopathie en sociopathie als verschillende manifestaties van de antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASPD) beschouwd. Dit artikel gaat dieper in op de nuances tussen deze termen, waarom het onderscheid belangrijk is, en wat de gevolgen zijn van het verkeerd begrijpen ervan.
Wat is antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASPD)?
Antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASPD) wordt gekarakteriseerd door een blijvend patroon van onverschilligheid en schending van de rechten van anderen. Sociopathisch gedrag begint meestal in de kindertijd of vroege adolescentie en gaat door in de volwassenheid.
Onderzoek toont aan dat ASPD voorkomt bij ongeveer 2-3% van de algemene bevolking, met een hogere prevalentie bij mannen (ongeveer 3%) dan bij vrouwen (ongeveer 1%). In gevangenispopulaties liggen deze percentages veel hoger: 47% van de mannelijke en 21% van de vrouwelijke gevangenen voldoen aan de criteria voor ASPD.
Jan, een 35-jarige man, heeft een geschiedenis van crimineel gedrag en geweld dat begon in zijn tienerjaren. Hij heeft herhaaldelijk wetten overtreden zonder spijt of angst voor de gevolgen. Dit patroon is typerend voor iemand met ASPD.
Criteria voor diagnostisering van sociopathie
Volgens de DSM-V moet iemand, om gediagnosticeerd te worden met ASPD (sociopathie), aanzienlijke problemen hebben in ten minste twee van de volgende gebieden:
- Identiteit: Egocentrische zelfwaardering gebaseerd op persoonlijk gewin, macht, of plezier.
- Zelfrichting: Doelen gericht op persoonlijke bevrediging, moeite met het naleven van wettelijk of cultureel normatief gedrag.
- Empathie: Gebrek aan bezorgdheid voor de gevoelens, behoeften of het lijden van anderen, en afwezigheid van berouw na het veroorzaken van schade.
- Intimiteit: Onvermogen om wederzijds intieme relaties te vormen, relaties worden gekarakteriseerd door uitbuiting, bedrog, of dwang.
Daarnaast moeten ze ten minste zes van de volgende pathologische persoonlijkheidstrekken vertonen:
- Manipulatief
- Hardvochtig
- Bedrieglijk
- Vijandig
- Risicovol gedrag
- Impulsief
- Onverantwoordelijk
Maria, een 28-jarige vrouw, heeft moeite met langdurige relaties en vertoont vaak impulsief en agressief gedrag. Ze toont weinig berouw voor haar daden en gebruikt vaak manipulatie om haar doelen te bereiken.
Wat is psychopathie?
Psychopathie is een vorm van ASPD, maar het heeft specifieke kenmerken die het onderscheiden van sociopathie. Psychopathie wordt gekenmerkt door affectieve, interpersoonlijke, levensstijl- en antisociale trekken.
Pieter, een succesvolle zakenman, toont oppervlakkige charme en lijkt zeer zelfverzekerd. Achter deze façade manipuleert hij echter zijn collega’s en vrienden zonder enige spijt, een kenmerk van psychopathie.
Psychopaten tonen een gebrek aan empathie, schuld of berouw, samen met oppervlakkige emoties. Ze kunnen ook grandiositeit, arrogantie, bedrog en manipulatie vertonen. Naast impulsiviteit vertonen ze vaak gepland en berekend antisociaal gedrag. De prevalentie van psychopathie in de algemene bevolking is ongeveer 1%, maar dit percentage is veel hoger onder gevangenen, naar schatting rond de 25%.
Verschillen tussen psychopathie en sociopathie
Hoewel beide aandoeningen onder ASPD vallen, zijn er significante verschillen:
Gedragsmatige patronen:
- Psychopaten: Hoog manipulerend, vaak met een oppervlakkige charme die hen helpt in de maatschappij te functioneren. Ze hebben een berekenende en methodische benadering van hun acties en kunnen lange tijd een façade van normaliteit behouden. Ze zijn minder reactief en vermijden detectie.
- Sociopaten: Meer grillig en impulsief in hun gedrag. Ze zijn vatbaar voor emotionele uitbarstingen en agressie. Ze hebben moeite met stabiele relaties of banen en hun antisociale neigingen zijn minder goed verborgen. Hun gedrag is meer chaotisch en gedesorganiseerd.
Empathie en geweten:
- Psychopaten: Hebben over het algemeen geen empathie of moreel geweten. Ze kunnen empathie imiteren om anderen te manipuleren, maar voelen het niet echt.
- Sociopaten: Hebben een beperkte capaciteit voor empathie of moreel gevoel, maar hun emoties zijn meer volatiel. Ze kunnen gehecht raken aan een kleine groep mensen en hebben een rudimentair gevoel van goed en kwaad, ook al handelen ze vaak tegen maatschappelijke normen in.
Implicaties voor de samenleving
Het onderscheiden van psychopathie en sociopathie is van groot belang voor verschillende maatschappelijke domeinen. In het strafrecht kan een nauwkeurige diagnose bepalen hoe een individu wordt berecht en behandeld. In de werkomgeving kan het helpen bij het identificeren van gevaarlijke gedragspatronen en het bevorderen van een veilige en ondersteunende omgeving.
Daarnaast kan het begrip van deze stoornissen bijdragen aan een eerlijke en empathische behandeling van individuen die deze kenmerken vertonen, en helpen bij het ontwikkelen van effectieve interventies en behandelingsstrategieën.
Conclusie
Hoewel psychopathie en sociopathie vaak door elkaar worden gebruikt, zijn ze fundamenteel verschillend in termen van gedrag en empathie. Psychopaten opereren met koude berekening en charme, terwijl sociopaten grilliger en impulsiever zijn. Het correct begrijpen en toepassen van deze termen is essentieel voor veiligheid, eerlijkheid en de juiste behandeling in sociale settings en juridische contexten.
Glenn, A.L., Johnson, A.K. & Raine, A. Antisocial Personality Disorder: A Current Review. Curr Psychiatry Rep 15, 427 (2013). https://doi.org/10.1007/s11920-013-0427-7
De Brito, S.A., Forth, A.E., Baskin-Sommers, A.R. et al. Psychopathy. Nat Rev Dis Primers 7, 49 (2021). https://doi.org/10.1038/s41572-021-00282-1
