Iedereen heeft wel eens gemerkt dat hun gedachten afdwalen, vooral tijdens alledaagse taken. Dit verschijnsel, bekend als spontane gedachten of “mind-wandering”, beschrijft het natuurlijke proces waarbij gedachten zonder duidelijke richting door het hoofd bewegen. Deze gedachten kunnen herinneringen, beelden of ideeën zijn die opkomen zonder dat er directe externe prikkels voor zijn. Spontane gedachten spelen een belangrijke rol in ons leven. Ze stellen ons in staat om creatief te zijn, om oplossingen te vinden voor problemen, maar kunnen ook een bron van afleiding zijn.
Onderzoek naar spontane gedachten richt zich op het begrijpen van hoe en waarom deze gedachten ontstaan en hoe ze verschillen tussen individuen. Wetenschappers hebben bijvoorbeeld aangetoond dat mensen met aandachtstekortstoornissen, zoals ADHD, vaak sneller schakelen tussen gedachten. Dit roept de vraag op: hoe zijn spontane gedachten georganiseerd en wat beïnvloedt de manier waarop ze zich ontwikkelen?
Hoe spontane gedachten zijn bestudeerd
Het onderzoek dat we hier bespreken, richtte zich op het analyseren van de dynamiek van spontane gedachten door middel van een aantal taken. Deelnemers aan het onderzoek voerden drie woordgeneratietaken uit, waarbij ze zo snel mogelijk woorden moesten bedenken en uitspreken die in hun gedachten opkwamen. In de meest vrije taak kregen ze slechts één willekeurig woord als startpunt en moesten ze daarna gewoon de woorden zeggen die vanzelf in hun gedachten verschenen. De tweede taak was iets gerichter: deelnemers moesten woorden bedenken die binnen twee specifieke categorieën vielen, zoals “dieren” en “sporten”.
Dit ontwerp stelde de onderzoekers in staat om niet alleen de inhoud van spontane gedachten te meten, maar ook hoe snel en hoe vaak deze gedachten van richting veranderen. Door de resultaten van deze taken te vergelijken, kon men inzicht krijgen in de structuur van gedachtenstromen.
De dynamiek van gedachten
De belangrijkste bevinding van het onderzoek was dat gedachten in de meeste gevallen niet volledig willekeurig zijn, maar georganiseerd in clusters. Een cluster is een groep woorden die bij elkaar horen in de gedachtegang van de deelnemer. Deze clusters kunnen worden beschouwd als ‘episodes’ in een reeks spontane gedachten. Binnen deze episodes worden woorden die sterk met elkaar verbonden zijn, sneller geproduceerd. Tussen de clusters is er echter een soort overgang, waarin de deelnemers minder samenhangende woorden produceren en waarin gedachten lijken af te dwalen.
Interessant genoeg bleek dat sommige deelnemers een sterkere neiging hadden tot het produceren van kleinere en meer talrijke clusters, wat duidt op een meer gefragmenteerde stroom van gedachten. Vooral mensen die hoger scoorden op vragenlijsten die ADHD-symptomen meten, hadden meer segmentaties in hun gedachten. Hun gedachten stroomden sneller van het ene onderwerp naar het andere, in tegenstelling tot mensen met een meer stabiele gedachtegang.
De invloed van aandacht
Een van de meest fascinerende bevindingen van het onderzoek was het verband tussen segmentatie van gedachten en de mate van aandacht. Mensen die hoger scoorden op de ADHD-vragenlijst hadden niet alleen een meer gefragmenteerde gedachtenstroom, maar ook een sterkere neiging om exploratief gedrag te vertonen. Dit betekent dat zij sneller van het ene onderwerp naar het andere sprongen, zonder zich lang op één idee te concentreren.
Stel je voor dat je bezig bent met het bereiden van een maaltijd. Je bent net begonnen met het snijden van groenten, en terwijl je dat doet, schiet ineens de gedachte aan een vakantie die je hebt gepland door je hoofd. In plaats van je volledig te concentreren op de taak voor je, dwaal je mentaal af en begin je na te denken over welke kleren je moet inpakken, hoe het weer op de bestemming zal zijn en welke activiteiten je daar kunt ondernemen.
Dit gebeurt zonder dat er een duidelijke verbinding is tussen het koken en de vakantie. Het is alsof je geest als een impulsieve reiziger van het ene station naar het andere springt, zonder logische tussenstappen. Binnen enkele seconden ben je volledig opgeslokt door deze nieuwe gedachte, en je realiseert je misschien niet eens dat je bent afgedwaald van het oorspronkelijke onderwerp: het koken van je maaltijd.
Bij mensen met een aandachtstekortprofiel, zoals ADHD, komen dit soort snelle, onvoorspelbare overgangen tussen gedachten vaker voor. De geest springt van onderwerp naar onderwerp, soms zonder dat de persoon dit zelf bewust doorheeft. Hoewel dit kan leiden tot creatieve oplossingen en originele ideeën, kan het ook een bron van afleiding zijn, vooral bij taken die concentratie vereisen. Deze onvoorspelbaarheid en fragmentatie in de stroom van gedachten maakt het moeilijk om gefocust te blijven op één onderwerp voor een langere periode.
Deze dynamiek doet vermoeden dat mensen met een neiging tot afleidbaarheid meer exploratief zijn in hun gedachtepatronen, wat kan helpen bij creatief denken, maar hen ook kwetsbaarder maakt voor afleiding tijdens belangrijke taken.
De betekenis van segmentatie van gedachten
De segmentatie van gedachten, zoals gezien bij mensen met hogere ADHD-scores, kan belangrijke implicaties hebben voor hoe we alledaagse problemen oplossen en hoe onze gedachten functioneren. In klinische contexten, zoals depressie of bipolaire stoornissen, zijn afwijkingen in de stroom van gedachten al eerder opgemerkt, zoals bijvoorbeeld bij “racing thoughts” of piekeren. Dit onderzoek laat echter zien dat deze verschijnselen niet beperkt zijn tot klinische diagnoses, maar ook in mindere mate voorkomen bij de algemene bevolking.
Het begrijpen van de mate waarin onze gedachten zijn gestructureerd kan ook helpen om te begrijpen waarom sommige mensen moeite hebben om gefocust te blijven op bepaalde taken. Als gedachten te snel veranderen, kan het lastig zijn om informatie lang genoeg vast te houden om geconcentreerd te blijven. Dit heeft directe gevolgen voor bijvoorbeeld leerprestaties of werkproductiviteit.
Kérébel A, Caille JA, Sackur J. Dynamics of spontaneous thoughts: Exploration, attentional profile and the segmentation of the stream of thoughts. Conscious Cogn. 2024 Sep;124:103735. doi: 10.1016/j.concog.2024.103735. Epub 2024 Aug 22. PMID: 39173572.
