De katholieke wereld heeft door de eeuwen heen invloed uitgeoefend op verschillende aspecten van het dagelijks leven, waaronder de geneeskunde. Dit spanningsveld tussen geloof en medische wetenschap is vooral zichtbaar in vakgebieden zoals de urologie, waar ethische vraagstukken rondom leven en dood direct worden geconfronteerd met religieuze leerstellingen. Hoe verhouden katholieke artsen zich tot ingrepen die soms in strijd lijken te zijn met hun geloof? En hoe heeft de katholieke kerk in de 20e en 21e eeuw haar positie bepaald ten aanzien van moderne medische technieken? In dit artikel onderzoeken we deze vragen door in te zoomen op enkele concrete voorbeelden binnen de urologie.
De katholieke kerk heeft altijd een sterke invloed gehad op ethische vraagstukken die de grenzen tussen leven en dood raken. De pauselijke leer en geloofsregels bieden richtlijnen voor kwesties zoals anticonceptie, sterilisatie en euthanasie. Toch blijft er vaak ruimte voor interpretatie, vooral wanneer de medische vooruitgang sneller gaat dan de kerkelijke uitspraken kunnen bijhouden.
Voor katholieke artsen betekent dit dat zij striktere richtlijnen volgen die zijn vastgelegd in pauselijke documenten, terwijl protestantse artsen vaak meer autonomie hebben om hun eigen keuzes te maken op basis van hun persoonlijke overtuigingen.
Paus Pius XI stelde in de Encyclica Casti Connubii (1930) duidelijk dat elke ingreep die de voortplanting permanent verhindert, verboden is.
Voor katholieke artsen, waaronder urologen, betekent dit dat ze soms moeten navigeren tussen hun professionele verplichtingen en hun religieuze overtuigingen. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van anticonceptie. Hoewel de kerk in de 20e eeuw expliciet het gebruik van kunstmatige middelen afkeurde, liet ze tot halverwege de eeuw ruimte voor interpretatie bij de toepassing van nieuwe medische technologieën.
Een ander lastig gebied is sterilisatie. Paus Pius XI stelde in de Encyclica Casti Connubii (1930) duidelijk dat elke ingreep die de voortplanting permanent verhindert, verboden is. Toch was er in de praktijk vaak ruimte voor uitzonderingen, zoals wanneer sterilisatie medisch noodzakelijk werd geacht. Katholieke urologen moesten bij dergelijke beslissingen zorgvuldig balanceren tussen hun professionele plicht en de kerkelijke voorschriften.
Invloed van pauselijke uitspraken op de urologie
Pauselijke uitspraken zijn vaak het referentiepunt voor katholieke artsen wanneer zij met ethische dilemma’s te maken krijgen. Zo heeft de kerk in verschillende encyclieken en leerstellingen de morele rechtvaardigheid van bepaalde medische handelingen besproken. Pauselijke uitspraken over thema’s zoals anticonceptie, abortus en euthanasie hebben een grote impact gehad op de praktijk van katholieke urologen.
Een belangrijk voorbeeld is de Encyclica Humanae Vitae van paus Paulus VI, die in 1968 werd uitgevaardigd. In deze tekst wordt anticonceptie verboden, met uitzondering van natuurlijke methoden zoals de Knaus-Ogino-methode. Dit heeft directe gevolgen voor urologen die te maken hebben met patiënten die overwegen om permanente vormen van anticonceptie, zoals sterilisatie, te ondergaan. Ook de rol van de arts bij het adviseren over deze onderwerpen wordt hierin onder de loep genomen: elke handeling die in strijd is met de voortplantingsleer van de kerk wordt veroordeeld.
De Knaus-Ogino-methode, ook bekend als de kalendermethode, is een natuurlijke vorm van anticonceptie die gebaseerd is op het berekenen van de vruchtbare dagen van een vrouw. De methode werd ontwikkeld door twee artsen, de Oostenrijker Hermann Knaus en de Japanner Kyusaku Ogino, in de jaren 1920.
De methode gaat ervan uit dat een vrouw slechts een aantal dagen per cyclus vruchtbaar is, namelijk rond de eisprong. Door de menstruatiecyclus van een vrouw zorgvuldig bij te houden, kan men proberen te voorspellen wanneer de ovulatie plaatsvindt. De basis van de methode is als volgt:
- Lengte van de cyclus bepalen: Een vrouw moet haar menstruatiecyclus gedurende meerdere maanden observeren om te bepalen hoe lang haar cyclus gemiddeld duurt.
- Ovulatie berekenen: De eisprong vindt meestal plaats rond 14 dagen voor de volgende menstruatie.
- Vruchtbare periode vaststellen: Omdat zaadcellen tot 5 dagen kunnen overleven en de eicel zelf ongeveer 24 uur vruchtbaar is, is de vruchtbare periode meestal ongeveer 5-7 dagen rond de eisprong.
Tijdens de vruchtbare dagen wordt aanbevolen om geen gemeenschap te hebben (of een barrière-anticonceptie te gebruiken) om zwangerschap te voorkomen. Buiten deze dagen is de kans op zwangerschap volgens de methode laag.
De Knaus-Ogino-methode is echter niet erg betrouwbaar omdat de cycluslengte van vrouwen kan variëren door stress, ziekte of andere factoren, waardoor de ovulatie onvoorspelbaar kan zijn. De effectiviteit is relatief laag vergeleken met moderne vormen van anticonceptie.
Daarnaast speelt abortus ook een belangrijke rol. De kerk heeft altijd een duidelijk standpunt ingenomen tegen abortus, en dit kan problemen opleveren voor katholieke artsen die betrokken zijn bij patiënten die bijvoorbeeld vanwege een ernstige aandoening een abortus overwegen.
Casestudie: HPV-vaccinatie en katholieke ethiek
Een concreet en hedendaags voorbeeld van het spanningsveld tussen katholieke ethiek en medische praktijk is de vaccinatie tegen het humaan papillomavirus (HPV). Deze vaccinatie wordt aanbevolen om jongens en meisjes te beschermen tegen bepaalde soorten kanker, waaronder genitale en keelkanker. Vanuit medisch oogpunt is het vaccin een effectieve preventieve maatregel, maar binnen de katholieke kerk heeft de vaccinatie tot controverse geleid.
De kerk staat traditioneel terughoudend tegenover medische ingrepen die te maken hebben met seksuele gezondheid. Vaccinaties zoals die tegen HPV worden soms gezien als een indirecte aanmoediging van seksuele activiteit buiten het huwelijk. Toch pleiten veel katholieke artsen voor het belang van de vaccinatie. Zij zien het als een middel om ziektes te voorkomen en levens te redden, wat volgens hen in lijn is met de katholieke leer over het beschermen van het leven.
Medische en religieuze spanningen in het verleden
De geschiedenis biedt ons talloze voorbeelden van spanningen tussen medische vooruitgang en de katholieke leer. Een bijzonder opvallend voorbeeld is de castratietraditie binnen de katholieke kerk. Tot diep in de 19e eeuw werden jonge jongens gecastreerd om hun hoge zangstem te behouden voor het zingen in kerkkoren. Hoewel pauselijke uitspraken dit formeel verboden hadden, bleven de praktijk en de kerkelijke goedkeuring nog lange tijd in stand.
Vooruitblik: Naar een modernere katholieke benadering?
Onder paus Franciscus I zien we een verschuiving in de benadering van ethische vraagstukken binnen de katholieke kerk. Er lijkt meer ruimte te komen voor situaties waarin de context van de handeling wordt meegewogen. Deze benadering van “situationele ethiek” zou in de toekomst kunnen zorgen voor meer flexibiliteit in hoe katholieke artsen, waaronder urologen, omgaan met medisch-ethische kwesties.
Hoewel paus Franciscus geen dogmatische veranderingen heeft ingevoerd, lijkt er wel meer openheid te zijn voor dialoog en nieuwe interpretaties van oude leerstellingen. Deze houding kan mogelijk verlichting bieden voor katholieke artsen die zich geconfronteerd zien met ethische dilemma’s in hun dagelijks werk.
Wel of geen Bijbelse basis?
Veel van de medisch-ethische regels in het katholicisme zijn voortgekomen uit eeuwenlange theologische ontwikkeling en reflectie, vaak los van een directe Bijbelse basis. Deze regels zijn meestal gebaseerd op bredere principes van de waardigheid van het menselijk leven, de morele verantwoordelijkheid van de mens, en de natuurlijke orde zoals die wordt geïnterpreteerd door de katholieke traditie. Hier zijn enkele voorbeelden van medisch-ethische regels die niet direct terug te vinden zijn in de Bijbel:
Anticonceptieverbod: Hoewel de Bijbel geen expliciete uitspraken doet over anticonceptie, heeft de katholieke kerk door de eeuwen heen een standpunt ontwikkeld dat kunstmatige anticonceptiemiddelen verbiedt. Dit verbod is vastgelegd in de encycliek Humanae Vitae (1968), waarin paus Paulus VI verklaarde dat elke vorm van kunstmatige anticonceptie tegen de natuurlijke orde en de goddelijke wil ingaat. De leer stelt dat de primaire functie van seksualiteit voortplanting is, en elke handeling die dit doel bewust voorkomt, is moreel ongeoorloofd.
Verbod op in-vitrofertilisatie (IVF): Het gebruik van in-vitrofertilisatie (IVF) wordt door de katholieke kerk afgekeurd, ook al wordt dit niet expliciet in de Bijbel genoemd. De kerk baseert haar afwijzing van IVF op de overtuiging dat menselijke voortplanting moet plaatsvinden binnen de context van een natuurlijke seksuele relatie tussen man en vrouw. Bovendien is de praktijk van IVF problematisch vanuit ethisch standpunt omdat overtollige embryo’s vaak vernietigd worden, wat door de kerk als immoreel wordt beschouwd, gezien de bescherming van het leven vanaf de conceptie.
Embryo-onderzoek en stamcelonderzoek: De katholieke kerk is sterk gekant tegen elk wetenschappelijk onderzoek dat betrekking heeft op menselijke embryo’s, inclusief embryonaal stamcelonderzoek. Deze regel is ontwikkeld op basis van de theologische overtuiging dat menselijk leven begint bij de conceptie, en dat elk embryo, hoe klein ook, volledig menselijk is en dus waardigheid en bescherming verdient. Dit is niet gebaseerd op een specifieke Bijbelse tekst, maar op een bredere interpretatie van het belang van leven en waardigheid van de mens.
Euthanasie en levensbeëindiging: Hoewel de Bijbel niet expliciet spreekt over euthanasie, heeft de katholieke kerk deze praktijk scherp veroordeeld. In de encycliek Evangelium Vitae (1995) herhaalt paus Johannes Paulus II de overtuiging dat euthanasie een ernstige zonde is, omdat het bewust beëindigen van menselijk leven, zelfs in situaties van ernstig lijden, in strijd is met de wil van God. Deze overtuiging is gebaseerd op de interpretatie van de waarde van leven, maar niet op een expliciete Bijbelse veroordeling van euthanasie.
Sterilisatie als geboortebeperking: De katholieke kerk verbiedt sterilisatie als middel van geboortebeperking, wat ook niet direct in de Bijbel wordt genoemd. Dit verbod is gebaseerd op de katholieke leer over de betekenis van seksualiteit en het huwelijk, waarin het openstaan voor het leven een essentiële rol speelt. Het permanent verhinderen van voortplanting via sterilisatie wordt gezien als een bewuste daad die ingaat tegen de natuurlijke orde.
Vaccinaties en natuurlijke geneeswijzen: Historisch gezien was de katholieke kerk soms terughoudend met het accepteren van medische innovaties zoals vaccinaties. In de 19e eeuw was er bijvoorbeeld verzet tegen vaccinaties, maar dit had meer te maken met culturele en religieuze opvattingen over “natuurlijke” gezondheid dan met een Bijbelse basis. Hoewel de kerk tegenwoordig vaccinaties aanmoedigt, blijven sommige geloofsgroepen binnen het katholicisme meer gefocust op natuurgeneeskunde.
Terwijl de katholieke kerk sterk leunt op gecentraliseerde autoriteit en strikte regels, biedt het protestantisme (op sterk behoudende richtingen na) meer ruimte voor persoonlijke interpretatie en gewetensvrijheid. Dit verschil komt tot uiting in thema’s zoals anticonceptie, sterilisatie, IVF, abortus en euthanasie.
Conclusie
De relatie tussen de katholieke kerk en de medische wetenschap blijft complex. Hoewel pauselijke leerstellingen duidelijke richtlijnen bieden, is er vaak ruimte voor interpretatie, vooral wanneer de medische wetenschap zich verder ontwikkelt. De uitdaging voor katholieke urologen ligt in het vinden van een balans tussen hun geloof en hun plicht als arts. Naarmate de kerk zich mogelijk verder opent voor situationele ethiek, zou dit spanningsveld in de toekomst minder scherp kunnen worden.
Mildenberger FG. Die katholische Welt und die Urologie im 20./21. Jahrhundert [The Catholic world and urology in the 20th/21st century]. Urologie. 2023 Dec;62(12):1315-1321. German. doi: 10.1007/s00120-023-02152-y. Epub 2023 Sep 6. PMID: 37672048; PMCID: PMC10700456.
