Iedereen kent het gevoel van onzekerheid. Denk aan het wachten op een belangrijke uitslag of niet weten hoe een nieuwe situatie zal uitpakken. Voor de meeste mensen is dat vervelend, maar beheersbaar. Sommige mensen vinden onzekerheid echter extreem moeilijk. Dit noemen we intolerantie voor onzekerheid.
Mensen met een lage tolerantie voor onzekerheid ervaren situaties zonder duidelijke uitkomst als zeer stressvol. Ze proberen die onzekerheid te vermijden, bijvoorbeeld door alles precies te plannen of onverwachte situaties uit de weg te gaan. Dit kan hen tijdelijk geruststellen, maar versterkt de angst op lange termijn.
Bij autisme is intolerantie voor onzekerheid vaak een kernprobleem. Het speelt een grote rol bij het ontstaan van angstklachten en heeft invloed op gedrag, zoals het herhalen van patronen of vasthouden aan routines. Maar waarom precies?
Waarom speelt onzekerheid een grotere rol bij autisme?
Mensen met autisme zijn gevoeliger voor onzekerheid. Hun hersenen hebben vaak meer moeite om toekomstige gebeurtenissen te voorspellen. Hierdoor voelt de wereld onvoorspelbaar en soms overweldigend.
Voor mensen met autisme kan een onbekende situatie aanvoelen alsof je een donkere kamer binnenstapt. Of een afgrond in de mist. Je weet dat er iets is, maar een helder beeld ontbreekt. Een concrete en constructief inzetbare voorstelling van wat er komen gaat is er niet. Het brein wil het niet geven. Alles lijkt vaag en ongrijpbaar. Dit kan angst of paniek oproepen.
De onzekerheid dringt zich op en kan iemand volledig verlammen.
Als je geen duidelijkheid kunt krijgen, grijp je terug op wat je kent: vertrouwde routines, bekende patronen. Deze hulpmiddelen zijn een manier om wél dat concrete beeld en daarmee controle te krijgen in een wereld die zo vaak overweldigend onduidelijk is en, evolutionair gezien, potentieel gevaarlijk. De ervaren angst is in dat licht bezien dan ook niet irreëel.
Wanneer iets onverwachts gebeurt, zoals een plotselinge verandering in plannen, kan dit intense stress veroorzaken. Een voorbeeld: een schoolkind met autisme raakt in paniek als een les onverwachts uitvalt. Voor anderen is dit misschien een verrassing, maar zij vinden het beangstigend omdat het uitgevallen uur min of meer ‘zwart’ is in de voorstelling. Dat is eng.
De angst die voortkomt uit onzekerheid kan ook bestaande autistische kenmerken versterken, zoals rigide routines of het herhalen van specifieke bewegingen. Deze gedragingen zijn niet alleen ‘typisch autistisch’, maar ook manieren om een gevoel van controle te krijgen.
De impact op dagelijks leven en relaties
In Nederland zien we dat intolerantie voor onzekerheid het leven van neurodivergente mensen kan beïnvloeden, bijvoorbeeld op school of werk. Kinderen met autisme hebben vaak baat bij voorspelbaarheid. Als een juf bijvoorbeeld elke ochtend duidelijk aangeeft wat er die dag gebeurt, verlaagt dit de spanning.
Op de werkvloer kan onzekerheid zorgen voor stress. Denk aan een werkgever die plotseling vraagt om ‘even flexibel’ te zijn. Voor iemand met autisme kan dit overweldigend zijn, vooral zonder duidelijke uitleg.
Ook in sociale relaties speelt onzekerheid een rol. Sociale interacties zijn vaak onvoorspelbaar. De gedachten en reacties van anderen zijn lastig in te schatten, wat extra druk kan geven.
De rol van zintuiglijke gevoeligheid
Veel mensen met autisme hebben een sterkere reactie op zintuiglijke prikkels. Denk aan harde geluiden, felle lichten of onverwachte aanrakingen. Deze gevoeligheid maakt onvoorspelbare situaties nog weer moeilijker.
Stel je voor: je loopt in een drukke supermarkt. Plotseling klinkt er een harde piep van de kassa. Voor iemand met autisme kan dit de laatste druppel zijn, omdat het onverwachte geluid – dat zelfs fysiek pijn kan doen – al hun aandacht opeist.
Het probleem is vaak niet alleen de prikkel zelf, maar de onvoorspelbaarheid ervan. Als iemand weet dat een prikkel eraan komt, is het vaak minder stressvol. Daarom helpt het om mensen met autisme voor te bereiden op situaties met veel prikkels.
Oplossingen en tips voor omgaan met onzekerheid
Er zijn verschillende manieren om de impact van onzekerheid te verminderen. Hieronder staan een paar praktische tips:
- Creëer voorspelbaarheid: Maak duidelijke dagschema’s. Bijvoorbeeld een visueel planbord voor kinderen, of een digitale agenda voor volwassenen.
- Bereid je voor op veranderingen: Veranderingen zijn soms onvermijdelijk. Geef dit op tijd aan en bespreek wat er gaat gebeuren. Gebruik sociale scripts om nieuwe situaties te oefenen.
- Introduceer onzekerheid in kleine stappen: Stel iemand geleidelijk bloot aan onverwachte situaties. Begin bijvoorbeeld met kleine verrassingen, zoals een ander ontbijt, en werk langzaam naar grotere veranderingen toe.
- Verminder zintuiglijke overprikkeling: Zorg voor rustige ruimtes of hulpmiddelen zoals noise-cancelling koptelefoons.
- Werk samen met professionals: Denk aan gespecialiseerde coaches of therapeuten.
Het begrijpen van intolerantie voor onzekerheid helpt ouders en professionals om effectiever te ondersteunen. Door in te spelen op wat iemand nodig heeft, kun je veel stress wegnemen.
Een kind dat voorbereid wordt op een doktersbezoek door een korte uitleg en afbeeldingen van de kamer, ervaart minder spanning. Een werkgever die een medewerker met autisme ruim van tevoren informeert over een verandering, kan frustratie voorkomen.
Paula-Pérez I, Artigas-Pallarés J. La intolerancia a la incertidumbre en el autismo [Intolerance to uncertainty in autism]. Medicina (B Aires). 2020;80 Suppl 2:17-20.
