Prikkelbaarheid is een veelvoorkomend probleem bij kinderen met autisme. Het betekent dat een kind moeite heeft om zijn boosheid of frustratie onder controle te houden, wat vaak leidt tot woede-uitbarstingen of ander moeilijk gedrag. Dit kan variëren van kleine irritaties tot ernstige gedragsproblemen, zoals zelfverwonding of agressie. Hoewel prikkelbaarheid ook voorkomt bij andere kinderen, is het bij kinderen met autisme vaak heftiger en langduriger.
Prikkelbaarheid heeft niet alleen invloed op het kind zelf, maar ook op het gezin. Het kan de relaties tussen gezinsleden belasten en het moeilijker maken om deel te nemen aan sociale of educatieve activiteiten. Toch begrijpen we nog niet volledig waarom sommige kinderen met autisme er meer last van hebben dan anderen. Onderzoekers proberen dit nu beter in kaart te brengen.
Hoe groot is het probleem?
Prikkelbaarheid is een groot probleem voor kinderen met autisme en hun gezinnen. Studies tonen aan dat tussen de 19% en 80% van de kinderen met autisme ermee te maken heeft. Deze brede variatie komt doordat onderzoeken verschillende methoden en meetinstrumenten gebruiken. Wat wel duidelijk is, is dat prikkelbaarheid een negatieve invloed heeft op de kwaliteit van leven. Kinderen kunnen moeite hebben om naar school te gaan, vrienden te maken of zich veilig te voelen in hun eigen omgeving.
Het lijkt erop dat meisjes met autisme vaker prikkelbaar zijn dan jongens. Ook jongere kinderen laten gemiddeld hogere niveaus van prikkelbaarheid zien, hoewel dit bij sommigen kan afnemen naarmate ze ouder worden. Verder blijkt dat de coronapandemie en het gebrek aan structuur tijdens lockdowns de prikkelbaarheid bij veel kinderen heeft verergerd.
Sensorische overgevoeligheid
Kinderen met autisme hebben vaak last van sensorische overgevoeligheid. Dit betekent dat ze sterker reageren op prikkels zoals fel licht, harde geluiden of zelfs bepaalde stoffen op hun huid. Deze overgevoeligheid kan een belangrijke oorzaak zijn van prikkelbaarheid. Stel je bijvoorbeeld voor dat een kind in een drukke supermarkt is, waar de lichten fel zijn en de geluiden overal vandaan komen. Voor kinderen met autisme kan zo’n omgeving overweldigend zijn en leiden tot frustratie en uitbarstingen.
Onderzoekers hebben ontdekt dat sensorische overgevoeligheid vaak samenhangt met prikkelbaarheid. Dit suggereert dat het aanpassen van de omgeving, zoals het verminderen van harde geluiden of het bieden van rustige ruimtes, kan helpen om prikkelbaarheid te verminderen. Dit is een veelbelovende aanpak, omdat het kind hierdoor beter kan omgaan met zijn omgeving zonder dat medicatie nodig is.
De rol van mentale gezondheid
Naast sensorische overgevoeligheid spelen mentale gezondheidsproblemen een grote rol in prikkelbaarheid. Angst en depressie komen vaak voor bij kinderen met autisme en kunnen de prikkelbaarheid verergeren. Een kind dat bijvoorbeeld continu bang is om fouten te maken, kan sneller gefrustreerd raken wanneer iets niet lukt. Ook gedragsproblemen zoals agressie en hyperactiviteit blijken vaak samen te gaan met prikkelbaarheid.
ODD (oppositioneel-opstandige gedragsstoornis) is een aandoening waarbij kinderen systematisch opstandig, vijandig en uitdagend gedrag vertonen tegenover gezagsfiguren. Ze kunnen vaak woedeaanvallen hebben, regels weigeren te volgen of opzettelijk anderen irriteren. Dit gedrag gaat verder dan normale koppigheid en kan het dagelijks leven ernstig beïnvloeden. ODD komt vaak voor bij kinderen met autisme.
Interessant is dat er een sterke overlap is tussen prikkelbaarheid en aandoeningen zoals ADHD en ODD. Dit betekent dat kinderen die moeite hebben met emotionele regulatie, vaker prikkelbaar zijn. Het aanpakken van deze mentale gezondheidsproblemen kan een belangrijke stap zijn in het verminderen van prikkelbaarheid. Therapieën zoals cognitieve gedragstherapie en sociale vaardigheidstrainingen kunnen hierbij helpen.
Slaapproblemen en fysieke gezondheid
Veel kinderen met autisme hebben ook last van slaapproblemen, zoals moeite met inslapen, vaak wakker worden of onrustig slapen. Dit kan een directe invloed hebben op hun prikkelbaarheid. Een kind dat niet goed slaapt, heeft minder energie en kan sneller geïrriteerd raken. Slaaptraining en een vaste avondroutine kunnen helpen om deze problemen aan te pakken.
Daarnaast spelen fysieke gezondheidsproblemen een rol. Darmklachten, zoals buikpijn of obstipatie, komen veel voor bij kinderen met autisme en worden vaak in verband gebracht met verhoogde prikkelbaarheid. Ook andere fysieke factoren, zoals schildklierproblemen, kunnen bijdragen. Het is daarom belangrijk om medische oorzaken van prikkelbaarheid niet over het hoofd te zien en deze, indien nodig, te behandelen.
Wat weten we over hersenen en biologie?
Hoewel het gedrag van een kind vaak het meest zichtbaar is, speelt de biologie een belangrijke rol in prikkelbaarheid. Studies laten zien dat bepaalde hersenstructuren en verbindingen bij kinderen met autisme anders functioneren. Bijvoorbeeld, een kleinere hersenstam of veranderingen in de activiteit van de amygdala (het deel van de hersenen dat betrokken is bij emoties) kunnen bijdragen aan prikkelbaarheid.
Ook stressreacties lijken anders te verlopen bij kinderen met autisme. Sommige kinderen laten een sterk verminderde fysiologische reactie zien op stress, zoals een lagere hartslag of een afgevlakte cortisolrespons (een stresshormoon). Dit kan betekenen dat hun lichaam minder goed in staat is om stress te reguleren, wat de prikkelbaarheid kan versterken. Onderzoek naar deze biologische factoren kan ons helpen om nieuwe behandelmethoden te ontwikkelen.
Wat kunnen we eraan doen?
Hoewel er medicatie beschikbaar is om prikkelbaarheid te behandelen, zoals antipsychotica, zijn deze middelen vaak niet zonder bijwerkingen. Daarom is er steeds meer aandacht voor niet-medische oplossingen. Het aanpassen van de omgeving kan bijvoorbeeld veel verschil maken. Denk aan het verminderen van prikkels, zoals lawaai of drukte, en het aanbieden van rustige ruimtes waar een kind zich kan terugtrekken.
Daarnaast is het belangrijk om onderliggende problemen aan te pakken. Als een kind slecht slaapt, kunnen ouders geholpen worden met het opstellen van een vaste slaaproutine. Bij darmklachten kan een dieet of medische behandeling verlichting bieden. Ook therapieën gericht op het verbeteren van emotionele regulatie en sociale vaardigheden kunnen bijdragen aan een betere omgang met prikkelbaarheid.
Ouders spelen hierin een belangrijke rol. Het leren herkennen van de signalen van prikkelbaarheid en het vinden van manieren om hiermee om te gaan, kan het welzijn van het hele gezin verbeteren. Ondersteuning van een psycholoog of begeleider kan hierbij waardevol zijn.
Wat ontbreekt er nog in het onderzoek?
Hoewel we steeds meer leren over prikkelbaarheid bij kinderen met autisme, zijn er nog veel vragen onbeantwoord. Veel onderzoek richt zich op afzonderlijke factoren, zoals sensorische overgevoeligheid of mentale gezondheid, maar we weten weinig over hoe deze factoren samenhangen. Toekomstig onderzoek zou zich meer moeten richten op deze verbanden en hoe ze samen bijdragen aan prikkelbaarheid.
Ook is er behoefte aan meer studies die zich richten op diverse groepen, zoals meisjes met autisme of kinderen uit verschillende sociaaleconomische achtergronden. Dit kan helpen om beter te begrijpen waarom prikkelbaarheid bij de ene groep kinderen anders is dan bij de andere.
Door deze kennis te vergroten, kunnen we betere ondersteuning en behandelingen ontwikkelen voor kinderen met autisme en hun gezinnen.
Alatrash S, Paul T, Carbone J, Penner M, Roshan Fekr A, Kushki A. Predictors of irritability in pediatric autistic populations: a scoping review. Front Child Adolesc Psychiatry. 2024;3:1393231. Published 2024 Jul 23. doi:10.3389/frcha.2024.1393231
