We kennen allemaal wel iemand die “een tikkeltje perfectionistisch” is. Iemand die geen rust vindt tot alles precies klopt, van een komma in een e-mail tot de vouw in een servet. In onze maatschappij is ‘perfectionist’ bijna een geuzennaam: Wie perfectionistisch is, wordt gezien als iemand met hoge normen, discipline en oog voor detail. Maar wat als dat streven naar foutloosheid verandert in een bron van stress, spanning en verwijdering van anderen?
Perfectionisme is niet alleen vermoeiend voor degene die eraan lijdt, maar ook voor de mensen om hen heen. Het kan een relatie vergiftigen, een team lamleggen of iemand voortdurend het gevoel geven tekort te schieten. En soms gaat perfectionisme hand in hand met iets anders: narcisme. Niet het oppervlakkige soort van selfies en grootspraak, maar een diepere persoonlijkheidsstijl die draait om kwetsbaarheid, schaamte en de behoefte om controle te houden over hoe men gezien wordt.
Wat narcisme écht is (en wat niet)
Het woord narcist wordt te pas en te onpas gebruikt — vaak als scheldwoord voor iemand die egoïstisch is. Toch is echt narcisme complexer. Volgens klinisch psycholoog Dr. Ramani Durvasula, een van de bekendste onderzoekers op dit gebied, is narcisme “een interpersoonlijk onaangepaste persoonlijkheidsstijl” die zich uit in eigendunk, gebrek aan empathie, een sterke behoefte aan controle en bewondering, en extreme gevoeligheid voor schaamte.
Er bestaan verschillende vormen van narcisme, die zich heel verschillend kunnen gedragen:
- De grootheidsnarcist is de klassieke variant: zelfverzekerd, dominant, charmant en ambitieus, maar ook wraakzuchtig en snel beledigd. Zo iemand gedijt in de spotlights, zolang het applaus blijft komen.
- De kwetsbare narcist oogt juist onzeker en bescheiden, maar voelt zich stiekem superieur. Hij of zij is extreem gevoelig voor afwijzing en kan snel in de slachtofferrol schieten.
- De communale narcist profileert zich als een ‘heilige’: een helper die alles doet voor anderen, maar diep vanbinnen vooral hunkert naar erkenning. “Kijk eens hoe goed ik ben!” is de ondertoon.
Narcisme is dus niet per se arrogantie. Soms is het eerder een wankel kaartenhuis van zelfbeeld, bij elkaar gehouden door perfectionisme en angst voor fouten.
Drie gezichten van perfectionisme
Ook perfectionisme is niet één ding. Psychologen onderscheiden grofweg drie vormen:
- Zelfgericht perfectionisme – je legt de lat torenhoog voor jezelf. Je moet altijd presteren, anders voel je je waardeloos.
- Andergericht perfectionisme – je eist van anderen dat ze aan jouw standaard voldoen. Niets en niemand doet het goed genoeg.
- Sociaal opgelegd perfectionisme – je bent ervan overtuigd dat anderen van jou verwachten dat je perfect bent.
Herkenbaar? Misschien zie je jezelf in die student die nooit tevreden is met een scriptie, in de ouder die elk kindergezichtje op de schoolfoto corrigeert, of in de manager die elk detail van een PowerPoint blijft aanpassen tot ver na middernacht.
Perfectionisme lijkt op het eerste gezicht een teken van inzet, maar in werkelijkheid is het vaak een vorm van angst — voor afwijzing, controleverlies of schaamte. En precies dáár raken perfectionisme en narcisme elkaar.
Waarom narcisten vaak perfectionisten zijn
Volgens een meta-analyse uit 2016 van psycholoog Martin M. Smith en collega’s overlappen narcisme en perfectionisme opvallend vaak. De onderzoekers ontdekten dat de verschillende types narcisme juist met specifieke vormen van perfectionisme samengaan.
- Grootheidsnarcisten hebben de neiging om foutloosheid van hun omgeving te eisen. Ze leggen de lat absurd hoog voor collega’s, partners of kinderen, en raken gefrustreerd wanneer die niet voldoen aan hun verwachtingen.
- Kwetsbare narcisten neigen juist naar sociaal opgelegd perfectionisme: ze voelen zich voortdurend beoordeeld en proberen koste wat kost een perfect beeld van zichzelf neer te zetten, om maar niet door de mand te vallen.
Beide varianten hebben iets gemeen: ze gebruiken perfectie als een schild tegen schaamte. De een door zichzelf groter te maken dan anderen, de ander door onzichtbaar te blijven in smetteloze correctheid.
Interessant genoeg vonden Smith en collega’s ook dat zelfs zelfgericht perfectionisme soms een narcistische kant heeft: niet zozeer het streven naar groei, maar het willen excelleren om bewonderd te worden — desnoods ten koste van anderen. Denk aan de collega die zogenaamd alles “beter weet” en ondertussen het team uitput met zijn ongenaakbare standaard.
De keerzijde van perfectie
Perfectionisme wordt in de wetenschap inmiddels gezien als een risicofactor voor uiteenlopende mentale én lichamelijke klachten. Onderzoek van Simon Sherry en collega’s laat zien dat het verband houdt met depressie, eetstoornissen, angst, obsessief-compulsieve klachten, paniekaanvallen, zelfbeschadiging, sociale angst, en zelfs migraine.
Wie voortdurend alles goed wil doen, leeft in constante spanning. Dat tast niet alleen het humeur aan, maar ook het immuunsysteem, de slaap en de bloeddruk. Bovendien schaadt perfectionisme relaties: anderen voelen zich snel afgewezen of ontoereikend.
Zoals psycholoog Ellen Hendrickson het verwoordde in haar boek How to Be Enough: “Perfectionisme is de kunst om jezelf te haten voor iets wat niemand anders is opgevallen.”
In Nederland en België zien therapeuten dit regelmatig bij mensen met burn-outklachten of relatieproblemen. Vaak blijkt er onder dat perfectionisme een gevoel van schaamte, leegte of controleverlies te liggen — iets wat ook typerend is voor narcistische dynamieken.
Ben ik perfectionistisch of narcistisch (of allebei)?
De grens tussen “gewoon perfectionistisch” en “narcistisch perfectionistisch” is niet altijd scherp. Toch zijn er signalen die iets kunnen verraden over de onderliggende motivatie:
- Empathie: kun je fouten van anderen accepteren?
- Kwetsbaarheid: durf je toe te geven dat je iets niet weet of kunt?
- Zelfbeeld: ben je bezig met verbeteren of met bewonderd worden?
- Relaties: draait het om samenwerking of om controle?
Wie merkt dat perfectionisme gepaard gaat met woede bij kritiek, moeite met sorry zeggen of de neiging om anderen te manipuleren om een perfect beeld op te houden, bevindt zich mogelijk in het grijze gebied waar narcisme begint.
Maar ook de tegenovergestelde reactie — extreme schaamte bij de kleinste fout — kan een teken zijn van kwetsbaar narcisme. Beide strategieën dienen hetzelfde doel: pijn vermijden door schijnbare foutloosheid.
Mildheid en zelfreflectie
De remedie tegen ongezond perfectionisme is niet “gewoon loslaten”. Dat is alsof je tegen een zenuwachtige spreker zegt: “Doe gewoon rustig.” Het werkt zelden.
Wat wél helpt, is leren kijken naar wat er onder die drang tot controle zit. Vaak zijn dat oude overtuigingen als “ik ben alleen goed genoeg als ik perfect ben” of “anderen houden alleen van me als ik alles goed doe.”
Therapieën die helpen bij dit soort patronen zijn onder andere:
- MBT (mentalization-based treatment): leren begrijpen wat er in jezelf en in anderen omgaat.
- DBT (dialectische gedragstherapie): omgaan met extreme emoties en zwart-witdenken.
- CGT (cognitieve gedragstherapie): negatieve denkpatronen uitdagen en vervangen.
Daarnaast helpt het om bewust momenten van imperfectie toe te laten. Laat een e-mail eens níet perfect zijn, of geef een presentatie zonder drie nachten te oefenen. Vaak volgt geen ramp, maar opluchting — en soms zelfs verbinding, omdat anderen zich herkennen in jouw menselijkheid.
Samenvatting
Perfectionisme lijkt een teken van kracht, maar is vaak een schild tegen kwetsbaarheid. Narcisme en perfectionisme raken elkaar precies op dat punt: de angst om niet goed genoeg te zijn.
Wie de drang tot perfectie bij zichzelf of bij anderen herkent, doet er goed aan die niet te zien als ambitie, maar als een signaal van onderliggende pijn. Echt groeien betekent niet foutloos worden, maar leren leven met het feit dat fouten erbij horen — en dat juist dát ons mens maakt.
Smith, M. M., et al. (2016). Perfectionism and narcissism: A meta-analytic review. Personality and Individual Differences.
Sherry, S. B., et al. (2016). Perfectionism and psychopathology: A meta-analytic review.
Hendrickson, E. (2018). How to Be Enough.
