Heb je je ooit, wakker geschrokken uit een droom, verbaasd over wat je deed? Misschien was je onaardig tegen iemand die je dierbaar is, sloeg je iemand zonder goede reden, of deed je iets met iemand wat in het echte leven als vreemdgaan beschouwd zou worden. Hoewel deze acties in de echte wereld onaanvaardbaar zijn, roept het de vraag op of ze ook verkeerd zijn wanneer ze zich in dromen voordoen.
Volgens het consequentialisme, een ethische stroming, worden acties beoordeeld op hun gevolgen. Dromen hebben, zolang ze zich in onze gedachten afspelen en niet leiden tot slaapwandelen of andere fysieke acties, geen direct effect op anderen. Hierdoor kunnen ze op consequentialistische gronden niet als immoreel worden beschouwd. Enkele kanttekeningen zijn:
- Indirecte effecten: Als dromen over immorele daden leiden tot daadwerkelijk wangedrag in de echte wereld, zoals vreemdgaan geïnspireerd door een droom, dan hebben ze wel degelijk een impact op anderen.
- Effect op de dromer: Dromen kunnen het welzijn van de dromer beïnvloeden. Meer aangename dromen en minder nachtmerries kunnen leiden tot een gelukkiger leven.
De basis van consequentialisme
- Resultaatgericht: De kern van deze ethische benadering is dat de gevolgen van een actie de enige maatstaf voor moraliteit zijn. Dit is in tegenstelling tot deontologische ethiek, die kijkt naar de handelingen zelf en of deze handelingen voldoen aan bepaalde morele regels of plichten.
- Utilitarisme: Een bekende vorm van consequentialisme is het utilitarisme, dat stelt dat een handeling goed is als het het grootste geluk voor het grootste aantal mensen bevordert. Deze benadering werd populair gemaakt door filosofen zoals Jeremy Bentham en John Stuart Mill.
Belangrijke kenmerken
- Impartialiteit: In consequentialistische ethiek wordt van individuen verwacht dat ze een onpartijdige houding aannemen, waarbij ze de belangen van alle betrokkenen gelijk wegen.
- Toekomstgericht: Consequentialisme is sterk toekomstgericht; het beoordeelt handelingen op basis van toekomstige uitkomsten. Dit onderscheidt het van bijvoorbeeld deugdethiek, die focust op karaktereigenschappen en intenties in het hier en nu.
Kritiek en uitdagingen
- Onvoorspelbaarheid van gevolgen: Een van de grootste kritiekpunten op het consequentialisme is dat het vaak onmogelijk is om alle gevolgen van een handeling nauwkeurig te voorspellen. Dit kan leiden tot morele onzekerheid en praktische problemen bij het toepassen van deze theorie.
- Middelen rechtvaardigen de doelen: Een ander kritiekpunt is dat het consequentialisme kan leiden tot het rechtvaardigen van ethisch twijfelachtige middelen als de uitkomsten maar goed genoeg zijn. Dit roept vragen op over de grenzen van acceptabel gedrag.
Toepassingen en voorbeelden
- Beleidsvorming: Consequentialisme wordt vaak gebruikt in beleidsvorming en publieke administratie, waarbij beleidsmakers proberen te kiezen voor de opties die de beste uitkomsten beloven voor de samenleving als geheel.
- Dagelijks leven: Ook in het dagelijks leven gebruiken mensen vaak een vorm van consequentialistisch denken wanneer ze beslissingen nemen op basis van de verwachte voordelen of nadelen.
Intenties versus uitkomsten
Deontologie, een andere ethische stroming, focust op de morele status van de acties zelf, los van de gevolgen. Het gaat hier om de intenties: als je iemand probeert te schaden maar faalt, heb je nog steeds immoreel gehandeld omdat de intentie er was. In dromen zijn acties ook slechts gedachten, wat sommigen van ons een slecht gevoel kan geven als we bijvoorbeeld fantaseren over iemand anders dan onze partners.
Wie is de “jij” in je dromen?
Een fundamentele vraag is wie de handelingen in dromen daadwerkelijk uitvoert. We worden normaal gesproken alleen moreel verantwoordelijk gehouden voor dingen die we bewust doen. In dromen lijken we echter meer toeschouwers dan acteurs, bestuurd door ons onderbewustzijn, wat suggereert dat we niet verantwoordelijk zijn voor onze acties in dromen.
Wat onze dromen over ons zeggen
Dromen kunnen reflecties zijn van onze ware verlangens of morele karakter. De ethiek van deugden richt zich op karaktereigenschappen die leiden tot bepaalde acties. Zelfs als iemand over het algemeen als vriendelijk wordt beschouwd, kan dromen over het kwetsen van mensen twijfel zaaien over hoe oprecht die vriendelijkheid is.
Overwegingen bij vreemdgaan in dromen:
- Een droom over vreemdgaan impliceert niet noodzakelijk dat men meer geneigd is om in het echte leven vreemd te gaan.
- Het kan eenvoudigweg een manier zijn om een verlangen te ervaren dat men zich realiseert verkeerd zou zijn om in werkelijkheid na te streven.
We hoeven ons niet schuldig te voelen over immoreel gedrag in onze dromen, tenzij dit leidt tot vergelijkbare acties in ons wakende leven. In het geval van specifiek vreemdgaan in dromen, hoeft dit geen reden tot zorg te zijn, tenzij het plezier van de droom leidt tot verwaarlozing van de echte relatie.
Door de complexe interactie tussen onze droom- en wakkere zelf, blijft de ethische beoordeling van dromen een intrigerend en relevant onderwerp voor zowel filosofische als psychologische verkenning.
Robert Cowan, “Dreams, Morality and the Waking World,” Pacific Philosophical Quarterly 104(2023): 2-29; Julia Driver, “Dream Immorality,” Philosophy 82(2007): 5-22; and Ernest Sosa, “Dreams and Philosophy,” Proceedings and Addresses of the American Philosophical Association 79(2)(2005): 7-18.
Adam Piovarchy, “The Utilitarian’s Guide to Dreams,” Pacific Philosophical Quarterly 105(2024): 75-97.
Joel Feinberg’s chapter “Criminal Attempts: Equal Punishments for Failed Attempts,” in his book Problems at the Roots of Law: Essays in Legal and Political Theory (Oxford University Press, 2003).
