Diëten is populair: veel mensen grijpen ernaar om af te vallen, fitter te worden of zich beter te voelen in hun lichaam. Maar hoewel diëten vaak de focus legt op het lichaam en gewichtsverlies, is er weinig aandacht voor de mentale kant. Diëten heeft namelijk niet alleen effect op je lichaam, maar kan ook flinke invloed hebben op je geest. Wat zijn de risico’s van diëten op de mentale gezondheid? En zijn er alternatieven die misschien beter zijn voor zowel lichaam als geest?
Op dieet gaan lijkt soms simpel, maar in de praktijk verandert het vaak de hele kijk op eten. Veel mensen die diëten ontwikkelen een sterke focus op wat ze wel en niet mogen eten. Ze labelen voedsel in “goed” en “slecht,” en dat werkt schuldgevoelens in de hand. Een taartje of snack kan ineens voelen als een “misstap,” wat schaamte oproept en het zelfbeeld kan aantasten. Zo wordt eten iets waar je constant mee bezig bent en elke keuze wordt een moment om jezelf te beoordelen.
Uiteindelijk kan dit zelfs het gevoel van eigenwaarde beïnvloeden. Als het getal op de weegschaal omlaag gaat, voelt dat als een overwinning, maar elke toename of “afwijking” van het dieet kan als een persoonlijke mislukking worden gezien. Op die manier kan diëten leiden tot onzekerheid en een negatief zelfbeeld.
Sociale druk en isolatie door diëten
Diëten blijft niet altijd beperkt tot wat je thuis eet. Denk bijvoorbeeld aan een familiediner of een avondje uit met vrienden. Voor iemand die op dieet is, kunnen zulke sociale momenten veel stress opleveren. De gedachte om het “verkeerde” te eten of te veel calorieën binnen te krijgen, kan zorgen voor spanning. Voor sommigen leidt die angst zelfs tot het vermijden van sociale activiteiten. Die isolatie kan zorgen voor eenzaamheid en het idee dat je er niet bij hoort.
In sociale situaties kunnen opmerkingen over eten en uiterlijk ook extra druk geven. Iemand op dieet voelt zich soms bekeken en bang dat anderen hun keuzes veroordelen. Zo kan een dieet niet alleen invloed hebben op het eetpatroon, maar ook op de sociale contacten en het gevoel van verbondenheid met anderen.
De link tussen diëten en eetstoornissen
Diëten wordt door onderzoekers vaak gezien als een van de risicofactoren voor eetstoornissen. Strikte caloriebeperkingen en vaste regels rond voeding kunnen namelijk leiden tot een ongezonde omgang met eten. Mensen die herhaaldelijk diëten, lopen een groter risico op eetstoornissen zoals eetbuien, anorexia of boulimia. Studies tonen bijvoorbeeld aan dat bij mensen die vaak op dieet gaan, de kans groter is dat zij een eetbuistoornis ontwikkelen. De voortdurende cyclus van restrictie en daarna soms oncontroleerbaar eten zorgt voor een vicieuze cirkel die moeilijk te doorbreken is.
Als je continu met restricties leeft, wordt eten een bron van stress en controle in plaats van iets positiefs.
Daarnaast kan diëten het gevoel van honger en verzadiging verstoren. Het lichaam raakt gewend aan restricties, waardoor het lastiger wordt om op natuurlijke signalen te letten, zoals wanneer je vol zit. Zo kan het lichaam uit balans raken, wat juist zorgt voor een minder gezonde relatie met eten.
De link tussen diëten en dwangstoornissen
Voor sommige mensen kan een obsessieve focus op diëten een uiting zijn van obsessieve-compulsieve stoornis (OCD) of orthorexia, een eetstoornis die zich kenmerkt door een extreme fixatie op gezond eten. Deze aandoeningen kunnen ervoor zorgen dat iemand een sterke drang voelt om zich aan strikte eetregels te houden en zich intens schuldig of angstig voelt bij het idee hiervan af te wijken.
Hier zijn enkele manieren waarop obsessief diëten samenhangt met dwangmatige of obsessieve kenmerken:
- Strikte controle en herhalende patronen: Mensen met OCD voelen vaak de drang om specifieke rituelen of routines te volgen om angst te verminderen. Bij diëten kan dit zich uiten in dwangmatig calorieën tellen, obsessief voedingslabels lezen of steeds dezelfde ‘veilige’ voedingsmiddelen eten om controle te houden over hun inname.
- Angst voor ‘ongezonde’ keuzes of gewichtstoename: Voor sommigen met OCD kan angst voor gewichtstoename of ongezond eten extreme proporties aannemen. Dit leidt soms tot strikt vastgelegde regels over wat ze wel en niet mogen eten. Deze regels kunnen gepaard gaan met dwanggedachten – terugkerende, opdringerige gedachten over het “verkeerde” eten of gewichtstoename.
- Orthorexia: fixatie op gezond eten: Orthorexia is geen officieel erkende eetstoornis in medische handboeken, maar het deelt kenmerken met OCD. Mensen met orthorexia richten zich obsessief op het vermijden van voedsel dat ze als ‘ongezond’ beschouwen. Hoewel de intentie lijkt te gaan over gezondheid, heeft deze fixatie vaak negatieve gevolgen voor hun mentale welzijn, zoals sociale isolatie of schuldgevoelens bij het eten van iets ‘ongezonds’.
- Invloed op lichamelijk en mentaal welzijn: Dwangmatig diëten kan een negatieve invloed hebben op de geestelijke gezondheid en het sociale leven. Het obsessieve karakter leidt vaak tot isolatie, verhoogde stress en verminderde kwaliteit van leven, omdat het dieet en lichaamsbeeld constant centraal staan.
Orthorexia is een eetstoornis waarbij iemand een ongezonde obsessie ontwikkelt met gezond eten. De term komt van het Griekse woord orthos (dat ‘juist’ of ‘correct’ betekent) en werd in de jaren negentig voor het eerst gebruikt door de Amerikaanse arts Steven Bratman. Mensen met orthorexia richten zich obsessief op het eten van wat zij als puur, natuurlijk of gezond voedsel beschouwen, maar deze focus kan leiden tot ernstige beperkingen in hun dieet, sociale isolatie, en zelfs tot gezondheidsproblemen.
Hier zijn enkele kenmerken van orthorexia:
- Strikte eetregels en restricties: Mensen met orthorexia leggen zichzelf vaak strikte regels op rond voedsel. Ze vermijden alles wat zij als ongezond beschouwen, zoals bewerkt voedsel, suiker, vetten of zelfs bepaalde voedselgroepen. Hun lijst met “verboden” voedsel wordt vaak steeds langer, wat uiteindelijk kan leiden tot ondervoeding.
- Obsessieve focus op voedselkwaliteit in plaats van kwantiteit: In tegenstelling tot andere eetstoornissen zoals anorexia, draait orthorexia niet om de hoeveelheid die iemand eet, maar om de kwaliteit van het voedsel. Mensen met orthorexia zijn gefocust op waar hun voedsel vandaan komt, hoe het is geproduceerd en of het “zuiver” genoeg is. Deze obsessie met voedselkwaliteit kan veel tijd en energie vergen.
- Grote invloed op het dagelijkse leven: Voor mensen met orthorexia kan eten hun leven gaan beheersen. Ze kunnen veel tijd kwijt zijn aan het plannen en bereiden van maaltijden en krijgen soms angst of stress als ze in een situatie belanden waarin ze hun strikte regels niet kunnen volgen. Sociale situaties worden vaak vermeden als deze “ongezonde” keuzes met zich meebrengen.
- Impact op lichamelijke en geestelijke gezondheid: Ironisch genoeg kan orthorexia, ondanks de focus op gezond eten, leiden tot gezondheidsproblemen. Door het vermijden van hele voedselgroepen of bepaalde voedingsstoffen, lopen mensen met orthorexia het risico op tekorten die hun gezondheid schaden. Daarnaast kan de mentale druk en isolatie leiden tot stress, eenzaamheid en een verminderde kwaliteit van leven.
Orthorexia wordt (nog) niet officieel erkend als een eetstoornis in medische handboeken zoals de DSM-5, maar de symptomen komen veel overeen met obsessief-compulsieve stoornis (OCD) en andere eetstoornissen. Steeds meer gezondheidsprofessionals erkennen de ernst van orthorexia en wijzen op de noodzaak van behandelingen die zich richten op de psychologische en sociale impact van deze eetgewoonte.
Behandeling voor orthorexia kan bestaan uit cognitieve gedragstherapie (CGT) om dwangmatige gedachten en eetpatronen te doorbreken. Een diëtist kan daarnaast helpen om een gezond, gebalanceerd eetpatroon te herstellen zonder de strikte regels. Orthorexia kan complex zijn, omdat de motivatie vaak voortkomt uit de wens om gezond te leven, wat sociaal gezien juist wordt aangemoedigd. Hierdoor is het belangrijk dat de omgeving en zorgverleners de ernst van het probleem erkennen en steun bieden zonder oordeel.
Orthorexia lijkt op het eerste gezicht misschien onschuldig, omdat het gericht is op gezond eten. Maar de obsessieve, beperkende benadering kan juist schadelijke effecten hebben op zowel het lichaam als de geest. Een balans tussen gezond eten en genieten van voedsel zonder schuldgevoel is essentieel voor een gezond en gelukkig leven.
Er zijn behandelingen voor mensen die last hebben van obsessieve of dwangmatige gedachten rond eten en diëten. Begeleiding van een psycholoog, zoals cognitieve gedragstherapie (CGT), kan helpen om ongezonde patronen te doorbreken en een gezondere benadering van eten te ontwikkelen. Daarnaast kan samenwerking met een diëtist die gespecialiseerd is in eetstoornissen helpen om weer een gebalanceerde relatie met voeding te vinden.
Verminderd plezier in eten
Eten is van nature een bron van plezier, troost en verbinding met anderen. Maar diëten kan dit plezier verminderen. Als je continu met restricties leeft, wordt eten een bron van stress en controle in plaats van iets positiefs. Een maaltijd voelt misschien niet meer als iets waar je van mag genieten, maar als een moment waarop je jezelf moet beheersen.
Deze benadering kan veel energie kosten en maakt het moeilijker om echt te genieten van wat je eet. Mensen die langdurig op dieet zijn, melden vaak dat ze minder levensvreugde ervaren. Het constante monitoren en beperken zorgt voor extra mentale belasting, wat het dagelijkse geluk kan aantasten.
Alternatief voor diëten: Intuïtief eten
Voor wie niet alleen lichamelijk, maar ook geestelijk gezond wil blijven, kan intuïtief eten een alternatief zijn voor diëten. Intuïtief eten richt zich op luisteren naar de natuurlijke signalen van het lichaam in plaats van te leven volgens strikte dieetregels. Het gaat hierbij om een flexibele aanpak waarbij je lichaam aangeeft wanneer je honger hebt en verzadigd bent, zonder schuldgevoel.
Intuïtief eten is een manier van eten waarbij je niet langer kijkt naar wat een dieet voorschrijft, maar naar wat je lichaam nodig heeft. In plaats van strikte regels volgen, luister je naar je eigen hongersignalen. Eten wordt weer iets positiefs, zonder schuldgevoel. Onderzoek laat zien dat mensen die intuïtief eten vaak een gezondere relatie met voedsel en hun lichaam ontwikkelen, zonder de mentale druk van een dieet.
Uit onderzoek blijkt dat intuïtief eten mensen helpt om een positiever zelfbeeld te ontwikkelen en meer tevreden te zijn met hun lichaam. Deze benadering kan helpen om een gezonde en duurzame relatie met voeding op te bouwen, zonder de mentale druk die vaak met diëten gepaard gaat.
Conclusie
Diëten lijkt op het eerste gezicht een eenvoudige oplossing om je gezondheid en zelfbeeld te verbeteren. Maar de mentale prijs die je betaalt, kan soms zwaarder wegen dan de fysieke voordelen. Door minder te focussen op strikte diëten en meer op intuïtief eten, kun je een evenwichtige relatie met voeding ontwikkelen die zowel je lichaam als geest ten goede komt.
In Nederland blijkt uit onderzoek dat een groot percentage van de volwassenen regelmatig op dieet is. Volgens cijfers van het RIVM geeft ongeveer 35% van de Nederlanders aan bewust bezig te zijn met afvallen of hun gewicht onder controle te houden. Ondanks deze inspanningen melden veel mensen ook een hoog niveau van stress en ongemak rond eten. Dit illustreert hoezeer diëten vaak samengaat met mentale uitdagingen.
- Van Strien, T. (2018). Causes of emotional eating and matched treatment of obesity. Medical Clinics of North America, 102(1), 25-45.
- Hazzard, V. M., Telke, S. E., Simone, M., Anderson, L. M., Larson, N. I., & Neumark-Sztainer, D. (2021). Intuitive eating longitudinally predicts better psychological health and lower use of disordered eating behaviors: Findings from EAT 2010-2018. Eating and Weight Disorders , 26(1), 287–294. https://doi.org/10.1007/s40519-020-00852-4
- Redman, L. M., & Ravussin, E. (2011). Caloric restriction in humans: Impact on physiological, psychological, and behavioral outcomes. Antioxidants & Redox Signaling, 14(2), 275-287. https://doi.org/10.1089/ars.2010.3293
- Herman, C. P., & Polivy, J. (2008). External cues in the control of food intake in humans: the sensory-normative distinction. Physiology & Behavior, 94(5), 722-728.
- Stice, E., Shaw, H., & Marti, C. N. (2004). A meta-analytic review of the effects of diet interventions on body image. Journal of Abnormal Psychology, 113(1), 110-123.
- Fairburn, C. G., Cooper, Z., & Shafran, R. (2015). Cognitive behavior therapy for eating disorders: A “transdiagnostic” theory and treatment. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 54(6), 449-458.
