Iedereen heeft weleens een moment waarop je hoofd op slot lijkt te gaan bij een onverwachte verandering. Maar stel je eens voor dat dit geen uitzondering is, maar dagelijkse kost. Voor veel mensen met autisme is dit precies hoe het werkt. Iets wat simpel lijkt – zoals een andere busroute of een nieuw merk hagelslag bij het ontbijt – kan ineens voelen als een onoverkomelijk probleem. Waarom is dat zo? En hoe kunnen we daar beter mee omgaan?
Inflexibiliteit bij autisme
Inflexibiliteit betekent eigenlijk gewoon: moeite hebben met het omgaan met veranderingen. Bij autisme zie je dit op allerlei manieren terug. Denk aan iemand die per se via dezelfde route naar huis wil lopen of eindeloos dezelfde film wil kijken. Ook motorische handelingen zoals wiegen, draaien of steeds hetzelfde liedje zingen, zijn voorbeelden van deze zogenaamde ‘inflexibele’ gedragingen.
Daarnaast zijn er cognitieve vormen van inflexibiliteit. Hierbij gaat het om moeite met het aanpassen van ideeën en plannen. Mensen kunnen bijvoorbeeld vastlopen in één bepaald onderwerp. Zo kan iemand eindeloos praten over treinen, dinosaurussen of specifieke soorten dieren en daarbij nauwelijks interesse tonen voor andere onderwerpen of in de gesprekspartner.
Wat is inflexibiliteit in het brein?
Onze hersenen bestaan uit verschillende netwerken die soepel met elkaar samenwerken om flexibel te kunnen reageren op situaties. Bij autisme verloopt die samenwerking vaak stroever. Dat komt doordat deze netwerken soms té goed met zichzelf verbonden zijn, maar minder goed met elkaar communiceren.
Daarnaast speelt stress een grote rol. Bij mensen met autisme reageert het lichaam vaak sterker op stress. Dit maakt ze gevoeliger voor verandering, en het zorgt ervoor dat hun hersenen letterlijk in ‘paniekmodus’ schieten bij onverwachte gebeurtenissen. Kortom: veranderingen voelen voor het brein van iemand met autisme vaak als kleine alarmbellen.
Van rituelen tot verzamelwoede
Inflexibiliteit bij autisme kan allerlei vormen aannemen. Sommige mensen voeren graag steeds dezelfde beweging uit, zoals draaien of tikken met hun vingers. Anderen kunnen urenlang bezig zijn met één bepaald onderwerp: treinen, dinosaurussen of sterrenstelsels, om maar iets te noemen.
Neem bijvoorbeeld Jeroen (24) uit Rotterdam, die inmiddels 247 voetbalshirts heeft verzameld. Hij kan zich volledig verliezen in zijn hobby. Zijn verzameling geeft hem rust en duidelijkheid, omdat het voorspelbaar is. Zo weet hij precies wat hij kan verwachten.
Waarom zijn routines zo fijn?
Voor mensen met autisme is de wereld vaak verwarrend en chaotisch. Vaste gewoonten geven veiligheid. Neem bijvoorbeeld Koen (21) uit Gent, die élke dag om exact 08:05 uur dezelfde boterham met hagelslag eet. Zo’n routine helpt hem om zijn dag ontspannen te beginnen. Als er ineens iets verandert, zoals hagelslag die op is, kan dat enorm veel stress veroorzaken.
Vaste gewoonten maken het leven overzichtelijk. Dat verklaart ook waarom het soms voelt alsof je wereld instort als er onverwachts iets verandert—zoals het wijzigen van een vaste busroute of een afspraak die plotseling wordt afgezegd.
Waarom altijd flexibel?
Hoewel flexibiliteit belangrijk is om goed om te gaan met veranderingen, is een beetje inflexibiliteit niet verkeerd. Sterker nog, het heeft ook voordelen! Mensen met autisme hebben vaak een scherp oog voor detail, juist omdat ze zich zo intens focussen. Denk maar aan het doorzettingsvermogen van programmeurs of kunstenaars die urenlang volledig in hun werk opgaan.
Neem nu Sophie uit Rotterdam (34 jaar). Haar strikte routine rondom het schilderen van miniatuurmodellen bracht haar zoveel expertise dat ze tegenwoordig een veelgevraagd adviseur is voor hobbyclubs. Inflexibiliteit kan dus ook leiden tot uitzonderlijk talent en specialistische kennis.
Praktische tips bij veranderingen
Gelukkig kun je wel iets doen om veranderingen minder stressvol te maken. Visuele agenda’s zijn daarbij enorm effectief. Deze geven vooraf duidelijkheid over wat er gaat gebeuren. Voor Tom (12 jaar uit Antwerpen) maakt een pictogrammenkalender bijvoorbeeld duidelijk wanneer hij niet buiten kan spelen omdat het regent. Zo weet hij wat hij kan verwachten en voorkomt hij stress.
Ook helpt het om veranderingen stap voor stap aan te pakken. Ga je bijvoorbeeld verhuizen? Neem ruim van tevoren de tijd om foto’s te maken van het nieuwe huis en bezoek de nieuwe buurt alvast een paar keer. Zo geef je iemand de kans om langzaam te wennen aan de nieuwe situatie.
Flexibel denken stimuleren: Hoe doe je dat leuk?
Flexibel denken kun je trainen, en dat hoeft helemaal niet vervelend te zijn. Spelletjes waarbij je creatief moet nadenken zijn ideaal. Denk aan improvisatiespelletjes, legpuzzels of raadsels. Ook het aanmoedigen van nieuwe ervaringen in een veilige context helpt om flexibiliteit te vergroten.
Een Belgische moeder vertelde bijvoorbeeld hoe haar zoon met autisme langzaam leerde om spontaan een nieuw ijsje te proberen tijdens hun wekelijkse uitstap naar de ijssalon in Brugge. Eerst koos hij altijd vanille, maar door spelenderwijs alternatieven aan te bieden werd hij nieuwsgierig naar andere smaken.
Flexibel leren denken hoeft dus helemaal niet stressvol of moeilijk te zijn; met humor en geduld kun je al heel veel bereiken!
Martos Pérez J, Llorente Comí M. Inflexibilidad en el trastorno del espectro autista [Inflexibility in autism spectrum disorder]. Medicina (B Aires). 2025;85 Suppl 1:57-62.
