Sociale media hebben de manier waarop we communiceren drastisch veranderd. Waar vroeger gesprekken plaatsvonden in fysieke ruimtes, verschuiven sociale interacties steeds meer naar digitale omgevingen. Online communicatie mist belangrijke non-verbale signalen zoals gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal. Dit verandert hoe we sociale signalen verwerken en interpreteren.
Bovendien stelt social media gebruikers in staat om zorgvuldig een digitale identiteit te construeren. Mensen kunnen bepalen wat ze delen en hoe ze zich presenteren, waardoor online zelfbeelden soms sterk verschillen van de realiteit. De populariteit van ‘likes’, ‘views’ en volgers geeft een nieuwe dimensie aan sociale status en kan bijdragen aan een verhoogde sociale druk. Onze hersenen zijn geëvolueerd om in kleine groepen samen te werken en directe sociale feedback te ontvangen. Social media overstijgt deze natuurlijke beperkingen, wat kan leiden tot psychische spanningen.
Versterkt social media psychische kwetsbaarheden?
Uit recent onderzoek blijkt dat social media het risico op psychische stoornissen kan vergroten bij mensen die daar gevoelig voor zijn. De ‘Delusion Amplification by Social Media’-theorie stelt dat bepaalde denkpatronen, zoals achterdocht en obsessieve zelfreflectie, worden versterkt door digitale interacties.
Specifieke psychische kwetsbaarheden die kunnen worden beïnvloed door social media:
- Psychotische kenmerken: Mensen met een verhoogde neiging tot paranoïde gedachten kunnen door social media versterkte gevoelens van achterdocht ontwikkelen.
- Zelfbeeld en onzekerheid: Het continue vergelijken met anderen, vooral via bewerkte foto’s en ideale zelfpresentaties, kan het zelfbeeld negatief beïnvloeden.
- Sociale isolatie: Hoewel social media een gevoel van verbondenheid kan geven, kan het ook een substituut worden voor echte sociale interacties, wat isolement kan versterken.
Paranoia en sociale surveillance: altijd bekeken?
Social media creëert een gevoel van constante observatie. Mensen weten dat hun berichten, reacties en online gedrag door anderen kunnen worden bekeken en beoordeeld. Dit kan leiden tot verhoogde sociale angst en paranoia, vooral, of met name, bij mensen die hier al gevoelig voor zijn.
Voorbeelden:
- ‘Read receipts’ en online statusindicatoren kunnen gevoelens van onzekerheid aanwakkeren. Waarom reageert iemand niet direct op een bericht?
- Algoritmes die content op basis van gebruikersgedrag personaliseren, kunnen de illusie wekken dat ‘het internet’ je gedachten leest.
- De druk om een ‘perfecte’ online identiteit te handhaven, kan zorgen voor sociale stress en overmatige zelfbewustzijn.
Erotomanie en social media: een denkbeeldige romance?
Erotomanie is een waanstoornis waarbij iemand gelooft dat een ander – vaak een beroemdheid of een onbereikbare persoon – verliefd op hen is. Social media kan deze wanen versterken, omdat de grens tussen persoonlijke en publieke interactie vervaagt.
Verschillende factoren spelen hierin een rol:
- Parasociale relaties: Gebruikers krijgen het gevoel dat ze een persoonlijke connectie hebben met influencers of beroemdheden, ook al is deze interactie eenzijdig.
- Interpretatie van online berichten: Mensen met een neiging tot wanen kunnen gewone sociale media-updates interpreteren als verborgen boodschappen die specifiek voor hen bedoeld zijn.
- Toegankelijkheid: Social media maakt het mogelijk om beroemdheden of publieke figuren direct berichten te sturen, wat illusies van nabijheid en reciprociteit kan versterken.
Psychose en de grenzen tussen realiteit en fictie
Social media kan de realiteitsperceptie beïnvloeden. Dit is problematisch voor mensen met psychotische kwetsbaarheid, omdat het hun gevoel van zelf en realiteit kan verstoren.
Factoren die hieraan bijdragen:
- De filterbubbel en complottheorieën: Social media-algoritmes tonen gebruikers informatie die aansluit bij hun interesses, wat kan leiden tot een versterking van paranoïde ideeën.
- Gedachte-uitzending en controleverlies: Sommige gebruikers geloven dat hun gedachten worden gelezen of gecontroleerd via social media, een fenomeen dat past bij psychotische stoornissen.
- Virtuele stalking en achtervolgingswanen: Het idee dat iemand je online volgt of bespioneert, kan bij sommige mensen extreme vormen aannemen en bijdragen aan psychische klachten.
Dissociatie en zelfbeeld: het effect van online avatars en filters
Een ander opvallend fenomeen is het effect van social media op zelfbeeld en dissociatie. De opkomst van geavanceerde filters en digitale avatars stelt gebruikers in staat om een alternatieve versie van zichzelf te creëren.
- Bewerkte selfies en lichaamsbeeld: Door constant geconfronteerd te worden met gefilterde en geretoucheerde beelden, kunnen mensen een vervormd zelfbeeld ontwikkelen.
- Online identiteiten en dissociatie: Sommige gebruikers ervaren een scheiding tussen hun online en offline zelf, wat kan bijdragen aan depersonalisatie.
- Virtual reality en escapisme: Digitale werelden bieden een ontsnappingsroute voor mensen met psychische kwetsbaarheden, maar kunnen ook de connectie met de realiteit verzwakken.
Internetforums spelen een interessante dubbelrol. Ze kunnen zowel de psychologische kwetsbaarheden versterken als een ondersteunende functie bieden, afhankelijk van de manier waarop ze worden gebruikt en door wie.
Internetforums als versterker van kwetsbaarheden:
- Echokamers en complottheorieën: Forums kunnen een broedplaats zijn voor complottheorieën, waarin gebruikers elkaar bevestigen in paranoïde gedachten en ideeën van referentie (zoals het idee dat bepaalde gebeurtenissen speciaal op hen gericht zijn). Dit kan vooral riskant zijn voor mensen met psychotische neigingen.
- Sociale isolatie en online identiteit: Voor mensen met autistische trekken of sociale angst kunnen forums aantrekkelijk zijn als vervanging voor offline sociale interacties. Dit kan echter de drempel om real-life sociale contacten aan te gaan verder verhogen.
- Extreem mentaliseren en erotomanie: In bepaalde subgroepen binnen forums kunnen gebruikers geneigd zijn om online interacties te overanalyseren en te interpreteren als diepere betekenissen of persoonlijke boodschappen. Dit kan erotomanie of andere waanbeelden versterken.
Internetforums als ondersteuning en gemeenschap:
- Lotgenotencontact: Veel (bijvoorbeeld) neurodivergente mensen, zoals autistische volwassenen, vinden steun en herkenning op forums die zich richten op neurodiversiteit. Dit kan helpen bij identiteitsvorming en het gevoel niet alleen te zijn.
- Informatie en educatie: Voor mensen die kritisch willen nadenken over hun sociale media-gebruik of geestelijke gezondheid, kunnen forums een waardevolle bron van informatie en advies zijn.
- Regulering en moderatie: Forums met strikte moderatie kunnen een veiliger online omgeving bieden dan de vaak chaotische en onvoorspelbare dynamiek van sociale media.
Wat betekent dit voor ons dagelijks leven?
De impact van social media op onze sociale hersenen is complex. Hoewel het veel voordelen biedt, zoals snelle communicatie en toegang tot informatie, zijn er ook duidelijke risico’s. Hoe kunnen we de negatieve effecten beperken?
- Bewust gebruik: Beperk schermtijd en wees je bewust van de impact die social media op je stemming heeft.
- Gezonde online gewoonten: Volg accounts die een realistisch beeld geven en vermijd content die gevoelens van onzekerheid of paranoia versterkt.
- Balans vinden tussen online en offline interactie: Gebruik social media als aanvulling op, en niet als vervanging van, echte sociale contacten.
Wat denk jij? Heeft social media een positief of (ook een) negatief effect op onze mentale gezondheid? Deel je ervaringen in de reacties of op ons forum!
Yang N, Crespi B. I tweet, therefore I am: a systematic review on social media use and disorders of the social brain. BMC Psychiatry. 2025;25(1):95. Published 2025 Feb 3. doi:10.1186/s12888-025-06528-6
