Het psychologische landschap van complottheorieën

Complottheorieën zijn al eeuwenlang aanwezig in onze samenleving, maar ze lijken de laatste tijd meer aandacht te krijgen, gevoed door de onrust in een wereld vol zorgen. In de razendsnelle uitwisseling van informatie en de socialemediabubbel vinden deze theorieën vruchtbare grond om te wortelen en zich te verspreiden, vaak inspelend op de angsten en onzekerheden van mensen. De aantrekkingskracht van dergelijke theorieën kan veelzijdig zijn; ze bieden eenvoudige verklaringen voor complexe problemen, bevestigen bestaande overtuigingen of vooroordelen, en geven een gevoel van controle in tijden van chaos of verwarring. Het is cruciaal om de psychologische mechanismen te verkennen die deze theorieën zo aantrekkelijk maken en hoe ze voet aan de grond krijgen in onze samenleving.

In de sociale psychologie is de fascinatie voor samenzwerings- of complottheorieën en waarom mensen erin geloven toegenomen. Vaak geassocieerd met geheime complotten en verborgen agenda’s, kunnen deze theorieën aanzienlijke maatschappelijke gevolgen hebben, politieke opvattingen vormgeven en het gedrag van het publiek beïnvloeden. Maar welke psychologische factoren leiden mensen ertoe zich te abonneren op deze vaak ongegronde overtuigingen?

Samenzweringstheorieën gedijen op cognitieve biases, mentale shortcuts die ons helpen de wereld om ons heen te begrijpen. Een van deze biases is de “proportionaliteitsbias”, die mensen doet geloven dat significante gebeurtenissen aanzienlijke oorzaken moeten hebben. Sommige individuen vinden het daarom moeilijk te accepteren dat monumentale gebeurtenissen kunnen voortkomen uit eenvoudige, alledaagse oorzaken. Deze bias kan het geloof voeden in complottheorieën die grootse, ingewikkelde verklaringen voorstellen voor belangrijke gebeurtenissen.

Een klassiek voorbeeld van de proportionaliteitsbias in actie is de moord op president John F. Kennedy in 1963. Velen vinden het moeilijk te geloven dat zo’n belangrijke gebeurtenis het werk kan zijn van een eenzame schutter, Lee Harvey Oswald. In plaats daarvan zoeken ze naar substantiëlere verklaringen, wat heeft geleid tot talloze samenzweringstheorieën, waaronder betrokkenheid van de CIA, de maffia, of zelfs vicepresident Lyndon B. Johnson. Deze theorieën bieden grootse, ingewikkelde plotlijnen die passen bij de omvang van de gebeurtenis en voldoen aan de proportionaliteitsbias.

Enkele complottheorieën waarin in sommige gevallen aanzienlijke groepen mensen geloven:

1. 9/11 Binnenbaantheorie: Sommigen beweren dat de aanslagen op 11 september 2001 in de Verenigde Staten een intern complot waren, waarbij sommige overheidsfunctionarissen bewust betrokken waren bij de planning en uitvoering van de aanvallen.
2. Chemtrails: Deze theorie stelt dat de contrails die vliegtuigen achterlaten eigenlijk chemische stoffen zijn die met opzet worden verspreid voor geheime doeleinden, zoals het manipuleren van het weer of het beïnvloeden van de bevolking.
3. Flat Earth: Ondanks overweldigend wetenschappelijk bewijs dat de aarde een bolvormige vorm heeft, geloven aanhangers van deze theorie dat de aarde plat is en dat er wereldwijde samenzweringen zijn om dit feit te verbergen.
4. New World Order: Deze theorie suggereert dat er een geheime elitegroep is die streeft naar wereldwijde overheersing en controle, en dat gebeurtenissen zoals oorlogen en crises opzettelijk worden gemanipuleerd om deze doelen te bereiken.
5. Reptilianen: Volgens deze theorie zijn buitenaardse wezens met reptielachtige kenmerken geïnfiltreerd in de hoogste kringen van de samenleving en regeringen, waarbij ze de menselijke bevolking manipuleren voor hun eigen verborgen agenda.
6. HAARP (High-Frequency Active Auroral Research Program): Sommigen geloven dat dit onderzoeksprogramma elektromagnetische golven gebruikt om het weer te beïnvloeden, aardbevingen te veroorzaken en de geesten van de bevolking te controleren.
7. Vaccinaties als controlemechanisme: Deze theorie suggereert dat vaccinaties niet bedoeld zijn om ziekten te voorkomen, maar eerder als een manier om de bevolking te controleren of te manipuleren, vaak geassocieerd met de angst voor microchips in vaccins.
8. Hollow Earth: Volgens deze theorie zou de aarde van binnen hol zijn, met een centrale zon en bewoonbare omgevingen. Sommigen geloven dat deze kennis opzettelijk wordt onderdrukt door overheden.

Een andere cognitieve bias die in het spel is, is “bevestigingsbias”. Mensen hebben de neiging om informatie te zoeken en zich te richten op gegevens die hun bestaande overtuigingen bevestigen, terwijl ze tegenstrijdig bewijs negeren of afwijzen. Dus, zodra iemand in een samenzweringstheorie gelooft, zullen ze nieuwe informatie waarschijnlijk interpreteren op een manier die dit geloof versterkt.

De “Maanlandingshoax”-theorie illustreert bevestigingsbias goed. In 1969, toen Neil Armstrong beroemd de maan betrad, geloofden velen dat het een geënsceneerde act was van de Amerikaanse overheid om dominantie te tonen in de Space Race tegen de Sovjet-Unie. Voorstanders van deze theorie negeren vaak overweldigend bewijs, zoals maanstenen die terug naar de aarde zijn gebracht, duizenden onafhankelijke validaties van de maanlandingen en getuigenissen van astronauten. In plaats daarvan richten ze zich op anomalieën die ze menen te zien in de maanlandingsbeelden, zoals “wapperende” vlaggen die wijzen op de aanwezigheid van wind (wat onmogelijk is in het vacuüm van de ruimte) of onregelmatigheden in de licht- en schaduwhoeken op de foto’s, en interpreteren deze als “bewijs” dat de maanlanding in scène is gezet. Dit is een klassiek voorbeeld van bevestigingsbias – op zoek gaan naar bewijs om bestaande overtuigingen te bevestigen, terwijl overweldigend bewijs dat de samenzwering tegenspreekt, wordt genegeerd.

Ook spelen sociale invloeden een rol. In een omgeving waarin er veel wantrouwen is tegenover autoriteiten, kunnen complottheorieën floreren. Ze bieden vaak alternatieve verklaringen die meer in lijn zijn met de wereldvisie van een individu, vooral als ze zich al gemarginaliseerd of achterdochtig voelen ten opzichte van mainstream verhalen.

De COVID-19-pandemie heeft ook tal van complottheorieën voortgebracht, aangewakkerd door dezelfde cognitieve biases en sociale factoren. Een dergelijke theorie suggereert dat het virus opzettelijk is gemanipuleerd en vrijgegeven als biologisch wapen. Ondanks het overweldigende wetenschappelijke consensus dat het virus natuurlijk is ontstaan uit wildlife, kiezen sommige individuen, gedreven door wantrouwen en angst, ervoor om in de samenzwering te geloven. Ze selecteren selectief informatie die de biowapentheorie ondersteunt, zoals de nabijheid van het Wuhan Institute of Virology tot de markt waar de eerste cluster van gevallen verscheen, terwijl ze het uitgebreide genomische onderzoek negeren dat de natuurlijke oorsprong van het virus aantoont. Dit is een eigentijds voorbeeld van hoe bevestigingsbias individuen ertoe kan brengen in samenzweringstheorieën te geloven, zelfs in het gezicht van sterk tegenstrijdig bewijs.

Onderzoek suggereert dat emotionele volwassenheid, of het gebrek daaraan, de vatbaarheid voor complottheorieën kan beïnvloeden. Een studie gepubliceerd in het European Journal of Social Psychology vond een negatieve correlatie tussen emotionele intelligentie en het geloof in complottheorieën. Met andere woorden, mensen met een hogere emotionele intelligentie, een sleutelelement van emotionele volwassenheid, waren minder geneigd te geloven in dergelijke theorieën. Dit zou kunnen komen omdat emotioneel volwassen individuen beter in staat zijn om met ambiguïteit en onzekerheid om te gaan, waardoor de aantrekkingskracht van complottheorieën die eenvoudige verklaringen bieden voor complexe problemen wordt verminderd.

Bowen family therapy, een systeemgerichte benadering van het begrijpen van menselijk gedrag, zou kunnen suggereren dat individuen die aangetrokken worden door samenzweringstheorieën mogelijk worstelen met een ongedifferentieerd zelf. Volgens deze theorie hebben dergelijke individuen vaak moeite met emotionele afhankelijkheid, waardoor ze validatie en een gevoel van verbondenheid zoeken bij groepen die hun overtuigingen delen. In deze context kunnen complottheorieën een gevoel van gemeenschap en identiteit bieden, het individuele geloofssysteem versterken en emotionele steun bieden.

Bowen Family Therapy, ontwikkeld door Dr. Murray Bowen in de jaren 1950, is een vorm van psychotherapie die de nadruk legt op het begrijpen van familierelaties en de dynamiek binnen families. Deze therapie benadert psychische gezondheid niet alleen op individueel niveau, maar ook als een resultaat van familie-interacties en onderlinge verbindingen. Hier zijn enkele kernpunten van Bowen Family Therapy:

1. Systeemgericht: Bowen Family Therapy is gebaseerd op de systeemtheorie, die stelt dat het individu niet los kan worden gezien van zijn of haar familiecontext. Het gezin wordt beschouwd als een systeem van onderling verbonden individuen, waarbij veranderingen in één lid invloed hebben op alle andere leden.
2. Ongedifferentieerd zelf: Een belangrijk concept binnen deze benadering is het begrip ‘ongedifferentieerd zelf’. Dit verwijst naar het vermogen van een individu om emotioneel onderscheid te maken tussen zijn of haar eigen gedachten en gevoelens en die van anderen. Mensen met een laag niveau van differentiatie hebben vaak de neiging om hun eigen identiteit te verliezen in relaties en zijn vatbaarder voor emotionele afhankelijkheid.
3. Emotionele afstandelijkheid: Bowen benadrukte het belang van het ontwikkelen van emotionele afstandelijkheid om gezonde relaties te bevorderen. Dit betekent dat individuen in staat moeten zijn om duidelijk onderscheid te maken tussen hun eigen emoties en die van anderen, en zich niet te laten overspoelen door de emoties van anderen.
4. Multigenerationele perspectief: Bowen Family Therapy kijkt naar patronen en dynamieken die door generaties heen worden doorgegeven. Het begrijpen van familiegeschiedenis en het identificeren van terugkerende thema’s helpen om de bronnen van huidige problemen beter te begrijpen.
5. Triangulatie: Triangulatie is een fenomeen waarbij conflicten tussen twee mensen worden omzeild door de betrokkenheid van een derde persoon. Bowen zag triangulatie als een belangrijke factor in het ontstaan van familieproblemen en benadrukte het belang van het doorbreken van triangulaire patronen.
6. Circulaire causaliteit: In plaats van lineaire oorzaak-en-gevolgrelaties te benadrukken, legt Bowen Family Therapy de nadruk op circulaire causaliteit. Dit betekent dat gedragingen en interacties binnen een familie voortkomen uit wederzijdse beïnvloeding, en het begrijpen van deze circulaire patronen is essentieel voor verandering.
7. Coachende benadering: Bowen Family Therapy neigt naar een coachende benadering in plaats van een directieve of voorschrijvende benadering. De therapeut fungeert als een coach die individuen en families helpt zelfbewustzijn te ontwikkelen en hun vermogen tot zelfregulatie te vergroten.

Bowen Family Therapy heeft brede toepassingen, variërend van gezinsproblematiek en interpersoonlijke conflicten tot individuele emotionele problemen. Het doel is niet alleen het verminderen van symptomen, maar ook het bevorderen van duurzame veranderingen binnen de familiecontext.

Een combinatie van cognitieve biases, sociale invloeden, emotionele volwassenheid en familiedynamiek kan bijdragen aan het geloof van een individu in complottheorieën. Het begrijpen van deze factoren is cruciaal voor psychologen en iedereen die probeert te navigeren in een wereld waarin dergelijke theorieën steeds meer voorkomen.

Als jij of een dierbare zich aangetrokken voelt tot complottheorieën, zijn er verschillende stappen die u kunt nemen. Ontwikkel allereerst (daadwerkelijk!) kritisch denkvermogen en streef naar het onderscheiden van betrouwbare (bijvoorbeeld wetenschappelijke publicaties, advies van deskundigen) en onbetrouwbare informatiebronnen (social media, YouTube, populistische politici). Ten tweede, ga in open en empathische dialoog over de specifieke theorie, wat vaak onthult waarom deze aantrekkelijk lijkt. Het is essentieel om vanuit een niet-veroordelende plaats te komen en de liefde en bezorgdheid te benadrukken die aan uw zorgen ten grondslag liggen. Soms is professionele hulp nodig. Psychologisch advies kan een veilige ruimte bieden om deze overtuigingen en hun wortels te verkennen, waarbij mogelijk onderliggende zorgen of angsten die interesse in samenzweringstheorieën stimuleren, aan het licht komen. Onthoud dat het normaal is om hulp te zoeken en dat de reis naar begrip doorlopend is; elke stap in de richting van vraagstelling en leren is een stap in de goede richting.

Douglas, K. M., Sutton, R. M., & Cichocka, A. (2017). The psychology of conspiracy theories. Current Directions in Psychological Science, 26(6), 538-542.

Van Prooijen, J. W., & Douglas, K. M. (2018). Belief in conspiracy theories: Basic principles of an emerging research domain. European Journal of Social Psychology, 48(7), 897-908.

Swami, V., Voracek, M., Stieger, S., Tran, U. S., & Furnham, A. (2014). Analytic thinking reduces belief in conspiracy theories. Cognition, 133(3), 572-585.